Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1998, Blaðsíða 8

VIÐ ALDAHVÖRF - 2. HLUTI
NIÐUR
TÍMANS
EFTIR BJARNA REYNARSSON
r 1 Dessari grein er aðallega fjallað um s kipulag Reykja-
VÍ cur fram y fir miðja öldina með hliðsjón af þeim stefn-
um og straumum í skipulagsmálum sem bárust til lands-
ins á þeim tíma. Einnig er fjallað um þróun skipulags-
hugmynda á tímabilinu 1920-1960.
/
Igrein sem Indriði Einarsson rithöf-
undur skrifaði í Morgunblaðið í árs-
byrjun 1925 segir hann frá því að
skömmu fyrir 1870 hafi komið hingað
til lands enskur ferðamaður. Hann
snéri sér til Jóns Hjaltalíns landlæknis
til að fá leiðbeiningar um ferð um land-
ið. Þegar hann kom úr ferðinni heim-
sótti hann landlækni aftur og var hinn reið-
asti. „Það er lygi“ sagði hann „að Island hafi
verið byggt í þúsund ár. Hvað hafið þið verið
að gera ? Hér sést ekkert mannvirki hvert
sem litið er.“
Þessi frásögn segir meira en mörg orð um
hvernig þjóðin bjó hér í stöðnuðu bændasam-
félagi um árhundruð við lélegan húsakost og
littlar þjóðfélagsbreytingar. Lítil þörf var á
viðskiptum þar sem hver bjó að sínu og
danskir kaupmenn byggðu ekki vöruhús fyrr
en í lok 18.aldar. Fyrsta skipulagsvinnan , ef
svo mætti kalla, var einfóld þ.e. að skipa nið-
ur húsum Innréttinganna í vestanverðri
Kvosinni frá Tjörninni norður að fjörukamb-
inum og mynda þannig fyrstu götu Reykja-
víkur núverandi Aðalstræti. Þessi tilraun til
iðnreksrar gekk ekki sem skildi en leiddi til
þess að Reykjavík fékk kaupstaðarréttindi
árið 1786 ásamt 5 öðrum stöðum. Þá voru
íbúar Reykjavíkur aðeins 167 talsins.
Um miðja 19. hafði Reykjavík tekið afger-
andi forystu fram yfir önnur þorp á landinu.
Ibúaþróun var hæg sem sjá má af því að árið
1876 voru íbúar aðeins 2000. Húsakostur
fram yfir miðja 19.öld var ekki glæsilegur og
húsum ekki skipað niður eftir neinu skipu-
lagi. Árið 1839 var byggingarnefnd Reykja-
víkur sett á laggimar sem er mjög snemma
miðað við borgir í nágrannalöndum. Smám
saman komst meiri festa á byggðina og húsa-
kostur batnaði með betri efnahag íbúanna og
betri byggingarefnum. Aðallega voru byggð
timburhús að norskri fyrirmynd en einnig
s.k. steinbæir úr tilhöggnu grágrýti. Rétt fyr-
ir aldamót var farið að klæða hús með báru-
jámi.
Hugvekjur
mennlamanna
Mörgum íslenskum menntamönnum sem
ferðast höfðu til stórborga Evrópu rann til
rifja umkomuleysi höfuðstaðarins. Baldvin
Einarsson skrifaði grein í fyrsta árgang
Fjölnis um skipulagsmál. Hann skýrir út fyr-
ir landsmönnum hvernig erlendar stórborgir
líta út og snýr sér síðan að Reykjavík. Hann
taldi að hér gæti risið dásnoturt kaupstaðar-
kom ef rétt væri á málum haldið og kom með
tillögur um nýskipan gatna og toga í miðbæn-
um, en ekki var farið að þeim tillögum. Skál-
djöfurinn Einar Benediktsson skrifaði um
skipulagsleysi Reykjavíkur í blaði sínu Dag-
skrá árið 1898 og var ómyrkur í máli.
Sá sem fjallaði mest um bfett skipulag
Reykjavíkur á seinni hluta 19. aldar var Sig-
urður Guðmundsson málari. Hann vildi að
eiðið milli Tjarnar og núverandi hafnar yrði
opnað með skipaskurði og gæti Tjömin þá
myndað öragga hafskipahöfn. Næsta skrefið
hefði verið að framlengja skipaskurðinn yfir
Vatnsmýrina út í Skerjafjörð þar sem Einar
Benediktsson vildi gera aðalhöfn bæjarins.
Sigurður gerði tillögur um sjóbaðstaði þang-
að sem leitt yrði heitt vatn. Nú rúmri öld síð-
ar er verið að vinna að tillögum um sjóbað-
stað í Nauthólsvík. Þá vildi hann gera
skemmtigarð í Laugardal og gekk það eftir
70 árum síðar.
Miðbærinn í Reykjavík hefur alltaf verið
aðþrengdur. Árið 1884 barst bæjarstjórn
Reykjavíkur tilboð frá Luder múrara um að
fylla upp í Tjörnina fyrir 7000 kr. Margar til-
raunir hafa verið gerðar að endurskipulagi
miðbæjarins síðustu áratugi og á síðasta ári
réð borgarstjóm Reykjavíkur breskan skipu-
lagsráðgjafa til að koma með tillögur um
skipulag miðbæjarins.
Mikil þáttaskil urðu í sögu landsins og ekki
síst í sögu Reykjavíkur upp úr síðustu alda-
mótum. Utgerðin blómgaðist með tilkomu
togara, fólk flykktist til bæjarins og mikil
framkvæmdaalda reisj verslun efldist og há-
skóli var stofnaður. Allt þetta kallaði á aukin
umsvif bæjarfélagsins s.s. lagningu veitu-
kerfa, malbikun gatna og hafnargerð. Mikil
bjartsýni ríkti eins og annarstaðar í Evrópu.
Trú á stöðugar framfarir var mjög rík í hug-
um manna.
Fyrsta bylgja skipulagshugmynda:
Garðborgastefnan
Eftir aldamótin birtast fyrstu ritsmíðar
sérmenntaðra manna um skipulagsmál hér á
landi. I júni 1912 ritar Guðjón Samúelsson
húsagerðarlistanemi greinina „Bæjarfyrir-
komulag“í Lögréttu. Þar sem hann kynnir
landsmönnum framandi fræði borgarskipu-
lags. Fjórum áram síðar , 1916, kemur út
bókin „Um skipulag bæja“ eftir Guðmund
Hannesson lækni. I bókinni og í ritgerðinni
„Nýtísku borgir" sem birtist í Skírni árið eft-
ir fjallar Guðmundur um það sem er efst á
baugi í borgarskipulagi á þessum tíma. Bók-
in Um skipulag bæja er í raun kennslubók
um hvernig staðið skuli að skipulagi Reykja-
víkur og annarra þéttbýlisstaða á landinu
með tilvísunum til garðborga og annarra fyr-
irmyndar bæja í Bretlandi og þýska-
landi.Hann vitnar til helstu rita skipulags-
fræðinga á þessum tíma m.a. garðborga
Ebenesars Howards.
Anna dóttir Guðmundar segir frá því í bók-
arkafla að hingað til lands hafi komið árið
1936 formaður alþjóðlegra skipulagssamtaka.
Hann varð furðu lostinn yfir því að hitta á ís-
landi mann sem var jafn vel að sér á öllum
sviðum borgarskipulags og Guðmundur
Hannesson var.
Án efa hefur braninn mikli í miðbæ
Reykjavíkur árið 1915 orðið Guðmundi hvatn-
ing til að koma á famfæri upplýsingum sem
nýta mætti við endurskipulagningu bæjarins.
Megin tilgangur læknisins með skrifunum var
að bæta hollustuhætti landsmanna m.a. með
betri húsakynnum. Þess má geta að um og
RADBURN-SKIPULAGIÐ frá 1929. Hér er tek-
ið mið af einkabílnum og götur í íbúðarhverfi
látnar mynda botnlanga.
TVEIR AF FRUMKVÖÐLUM skipulagsmála 1920-1950: Guðjón Samúelsson húsameistari ríkis-
ins 1919 til 1950 og Guðmundur Hannesson prófessor við læknadeild Háskóla Islands sem
var í skipulagsnefnd 1911 til 1936.
1
u;--
í

fyrir aldamót vora hreinlætis og húsnæðismál
gildari þáttur í námi lækna en nú er m.a. í
Danmörku þar sem Guðmundur var í námi.
Guðmundur var einn helsti höfundur
fyrstu skipulagslaganna sem samþykkt voru
á Alþingi 1926.Hann sat lengi í skipulags-
nefnd ríkisins með þremur öðrum fjölhæfum
mönnum ; Geir Zoega vegamálstjóra, Guðjóni
Samúelssyni húsameistara ríkisins og Jóni
Víðis kortagerðarmanni. Segja má að þessir
fjórmenningar hafi hafi séð um skipulag ,
kortagerð og mannvirkjagerð á Islandi
næstu 2-3 áratugina.
Árið 1924 var skipuð sérstök samvinnu-
nefnd með fulltrúum Reykjavíkur og skipu-
lagsnefndar ríkisins til að vinna heildarskipu-
lag fyrir Reykjavík. Árið 1927 samþykkti
bæjarstjórn Reykjavíkur að auglýsa tillögu
nefndarinnar til athugasemda, en en niður-
staðan varð sú að hún var aldrei endanlega
samþykkt ,þó farið væri eftir tillögunni í
meginatriðum. Vegna missættis sem upp
kom milli Reykjavíkur og skipulagsnefndar
ríkisins í framhaldi af skipulagsvinnunni réðu
bæjaryfirvöld Einar Sveinsson arkitekt árið
1934 til að vinna að skipulagsmálum bæjarins
og tóku þar með skipulagsmálin í sínar hend-
ur. Á næstu áratugum var aðallega unnið að
skipulagi nýrra hverfa utan Hringbrautar -
Snorrabrautar án þess að nokkurt heildar-
skipulag væri samþykkt fyrir bæinn. Gerðir
voru lauslegir uppdrættir að æskilegu gatna-
kerfi , t.d. 1937, 1948 og 1957 sem farið var
eftir í meginatriðum. Á næstu áratugum
byggðist borgin upp ósamfellt á holtum og
ásum með stór opin svæði á milli. Þessu réði
tvennt, að menn vildu forðast mikið jarðvegs-
dýpi í mýrunum t.d í Kringlumýri ,og eins að
hagkvæmt var talið að byggja meðfram
veitulögnum t.d. vatnslögn að Kleppi , því
byggðust Voga- og Langholtshverfi svo
snemma. Til fróðleiks má geta þess að fisk-
verkunarhús voru byggð á Kirkjusandi vegna
humynda um nýja höfn þar sem aldrei komst
til framkvæmda.
I skipulagstillögunni frá 1927 eru mörg at-
hyglisverð atriði svo sem járnbrautarstöð
rétt austan við þar sem nú er Snorrabraut, en
en járnbrautarspor hafði verið lagt fi-á
Öskjuhlið til að flytja gi’jót til hafnargerðar á
áranum 1913 til 1917. Skipulagstillagan
reiknaði með jámbrautarhring utan um
byggðina innan Hringbrautar eins og í garð-
borgum Ebenesars Howards. Austur hluti
Hringbrautar fékk síðar heitið Snorrabraut.
Þá var gert ráð fyrir samfelldum húsaröðum
2-3 hæða húsa meðfram flestum götum og
hornbúðum með reglulegu millibili. Víða má
sjá bein áhrif frá bók Guðmundar Hannes-
sonar í skipulaginu m.a. við fyrirkomulag
húsa þannig að sólar nyti sem best við og
skjól fengist í görðum af samfelldum húsa-
röðum. A Skólavörðuholti var gert ráð fyrir
að koma fyrir kirkju og helstu opinberu
■S
b
h;
u
ir
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 29. ÁGÚST 1998