Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Blaðsíða 5

kvað erfikvæðin eftir Sigríði Jónsdóttur á Eyj-
ardalsá. Annað bii’tist mjög stytt í Andvökum
(1:85). Sigríður þessi var frænka Stephans og
á svipuðu reki, fædd 7. október 1851, framhjá-
tökubarn sem Jón Ingjaldsson, maður Guð-
nýjar á Eyjardalsá, átti með Helgu Stefáns-
dóttur mágkonu sinni. Sigríður tengist einnig
óbrotgjörnu framlagi Bárðardals til banda-
rískra nútímabókmennta. Hún giftist árið
1877 Friðgeiri Jóakimssyni bónda á Hlíðar-
enda en dó í hafi 1880, á leið til Vesturheims
með barn undir belti. Friðgeh' Jóakimsson
giftist aftur og tók upp eftimafnið Bardal.
Saga Bardalfjölskyldunnar myndar uppistöð-
una í sígildri ritgerð vestur-íslenska rithöfund-
arins Bill Holm, „The Music of Failure" - sem
nýkomin er út í íslenskri þýðingu í Skími
(Haust 1997) undir heitinu ,Auðnuleysishljóm-
kviðan". Börn Friðgeirs vom í alla staði auðnu-
leysingjar (failure) á mælikvarða þeirrar inn-
antómu velgengni sem mikið ber á í Bandaríkj-
unum. En þau bjuggu yfir menningarlegri auð-
legð, bæði tónlist og bókmenntum. Sú auðlegð
gæddi þau fágætri mannlegri reisn sem hafði
varanleg áhrif á Bill Holm.
Þetta var útúrdúr, annar þráður rakinn en
upphaflega var ætlað. Tómas Jónasson frá
Hróarsstöðum er ekki alveg óþekktur maður í
íslenskri bókmenntasögu. Hans er að góðu
getið fyrir að hafa í sárri fátækt sinni verið
einn af frumherjum leikritunar á Islandi.
Hann fæddist að Veturliðastöðum í Fnjóska-
dal 9. september 1835. Hann var í Kinn og
Bárðardal 1862-74, nema á Akureyri 1866-67.
Hann var fyrst hjá Sigríði systur sinni í
Fremstafelli í Kinn, móður Jónasar Hall, sem
var aldavinur Stephans G., og hjá Guðnýju og
Jóni á Eyjardalsá 1863-64. A Alturevri líkaði
honum ekki allt of ve*l, kynntist skuggahliðum
mannlífsins og safnaði skuldum. Vorið 1867
réðst hann að Hlíðarenda í Bárðardal og
kvæntist heimasætunni þar, Björgu Emilíu
Þorsteinsdóttur, vorið næsta, 15. maí 1868.
Þau bjuggu að Hlíðarenda til vorsins 1874, að
þau fluttu að Hróarsstöðum í Fnjóskadal. Sig-
urður Bjarnason frá Snæbjarnarstöðum lýsir
Tómasi svo:
Tómas var lítill vexti, en snar og liðlegur og
mesti fimleikamaður, ágætlega glíminn og
kunni bæði sund og handahlaup. Hann var
ágætur skrifari, skrifaði fagra snarhönd, sett-
letur og fljótaskrift, sem fáir kunnu á hans
dögum.7
Tómas var gáfumaður, bókhneigður mjög
og sískrifandi, orti allmikið af hefðbundnum
nytjakveðskap sem var öllu betri en gengur
og gerist. Hann hélt dagbók og fjárbækur,
teiknaði upp bæi, skrifaði búskaparlýsingar
og verklýsingar við byggingar. Og hann las
góðbókmenntir, einkum leikrit, Shakespeare
og Holberg. Til er ríflegur reikningur fyrir
bókakaup frá árinu 1866, þegar hann var á
Akureyri, kannski er þar meginstofn skuld-
anna sem hann stofnaði til. Þar má sjá til að
mynda „Nielsen Grundideernes Logik,“
„Nordsti-öm Jordbruget," „Meyer M.
Fremmed Ordbog," „Heibergs poetiske
skrifter,“ 15 hefti af leikritum Shakespeares,
8 hefti af orðabók Fritzners, Biblíu á ensku,
„Jónsson Oldnordisk Ordbók" omfl. Hann
virðist jafnvel hafa keypt bækur nokkuð örar
en efnahagur hans leyfði, ef marka má fáeinar
vinsamlegar orðsendingar í bréfum frá J.
Halldórssyni á Akureyri sem hefur selt hon-
um bækurnar. Reyndar er tónninn í orðsend-
ingum bóksalans orðinn þurrari þegar hann
er að rukka andvirði 33. heftisins af leikritum
Shakespeares vorið 1872.8
Tómas var einn hinna fjölmörgu íslensku
almúgamanna sem gagnteknir voru af bók-
lestri og skriftum, jafnvel svo að bitnaði á bú-
störfum. Fræg er sú saga af bókhneigð hans,
að þegar þurrkflæsa kom eftir langan
vætukafla hafi allir sem vettlingi gátu valdið
farið út að róta við heyi, dreifa úr drýlum og
múgum. Nema Tómas, hann fór að þurrka
sagga af bókum sínum. Þessi saga sýnir að
bústörf og ritstörf samrýmdust ekki ætíð,
enda getur Tómas þess í bréfsuppkasti aftan
á bókareikningnum mikla frá Akureyri að rit-
síörf sín séu unnin í stopulum tómstundum.
Nokkuð er varðveitt af dagbókum Tómasar.9
Þar eru reglufastar veðurathuganir, og breið-
ur dálkur er ætlaður störfum hans, misvel
fylltur. Þau ár sem vesturferðirnar voru ofar-
lega á baugi í Bárðardal ber dálkurinn yfir-
skriftina „works“ og hann bregður einnig fyr-
ir sig dönsku. Við fáorða lýsingu á brúðkaups-
veislu í Fnjóskadal stendur bara „beruset"
innan sviga. Dagbækurnar birta í brotum og
svipleiftrum innsýn í kröpp lífskjör stritandi
bónda. Hann er alltaf mikið á ferðinni á hross-
um sínum Val og Völu, á heimaslóðirnar í
Fnjóskadal, til Húsavíkur, austur í Mývatns-
sveit, inn á Akureyri og fram í Eyjafjörð, til
Sigríðar systur sinnar og Hallgríms bónda
hennar á Fremstafelli í Kinn. Hann fór mikið
á bæi í Bárðardal og að sama skapi var gest-
Handritadeild Landsbókasafns
„HEIMA OG HÉRNA“, leikrit eftir Stephan G.
Stephansson. Titilsíða eiginhandarrits.
STEBBI í Seli - Stephan G. Stephansson.
Ljóst er að leiðir hans og Tómasar
Jónassonar hafa legið saman. Tómas kom
að Mjóadal og átti mikil samskipti við
frændfólk Stephans á Eyjardalsá og Mýri.
kvæmt hjá honum. Mikill samgangur var við
Eyjardalsárfólkið sem oft var honum innan
handar um kornlúku og heypoka.
Tómas var vinsæll maður og eftirsóttur til
barnakennslu og annarra starfa, t.a.m. bók-
bands. Enda má sjá uppköst að hugleiðingum
um kennslu og uppeldi barna í dagbókum
hans. Hann kom öðru hvoru í Halldórsstaði
veturinn 1873, um þær mundir sem Stefán
vinnumaður í Mjóadal naut þar þeirrar einu
skólagöngu sem honum hlotnaðist um ævina.
Þá um vorið skrifaði Tómas í kirkjubækur og
fleira á Halldórsstöðum, meðan Eyfirðingar
sóttu flutning Jóns Austmann, sem fékk
brauð í Saurbæ. Tómas leit stundum til með
undirbúningi fermingarbarna og veturinn
1874 kenndi hann börnum stórbóndans á
Stóruvöllum. 1879 fór hann til barnakennslu
allt austur í Laxamýri að kenna eldri systkin-
um Jóhanns Sigurjónssonar og þaðan í Mýri í
Bárðardal að kenna móðurlausum frændum
Stefáns, sonum Helgu Stefánsdóttur er lést
haustið 1873.
Þrátt fyrir nokki'ar mannvirðingar vegna
lærdóms var lífsbaráttan hörð árið um kring.
A veturna bregður fyrir í dagbókum Tómasar
tóvinnu, aðdráttum og fjárragi í vetrarhörk-
um, það þurfti að halda fé til beitar og brjóta
skarann fyrir það. Snemma vors er hann far-
inn að berja á velli og einkum vorið 1871 má
sjá að hart hefur verið í búi, því þá tíundar
Tómas öllu ger en endranær góðgerðir á bæj-
um, mat, vætu, mjólk og kaffi. Hann hefur þá
lengstum verið svangur á ferðum sínum og
orðið litlu feginn. Sauðburður er seinnipart-
inn í maí og þá gelding sauða, rúningur, ullar-
þvottur og fráfærur, sem hann tilfærir af ná-
kvæmni, hve margt var stíað og fært frá
hvern dag. Frá júlíbyrjun og stundum fram-
yfir göngur er baksað við heyskap, skikar
slegnir hingað og þangað: „slegin neðan við
Hulduhól" mánudaginn 2. júlí 1871 og daginn
eftir ofan við hólinn, á miðvikudaginn „í efri-
geirunum dreift sumu hæsti úr heyi“. Afram
var hjakkað með orfið, lengst af í rigningu,
það virðist varla hafa stytt upp þetta sumar.
20. júlí stendur „fruentimmer ubehagelig".
■j ,r
A'f/Ý

A'yp’
1 >! (! Ti'fii v rSo/Z/r /ay /• .
. •, fd'fi, /:L/&vr a /// i u
". $Ö$-ílJár f '/ífruiH/U
f i 1? a r JiiS/ if/ /tyrS, t {■'>■-■ i/4• ■' .•
Sjðj'.n //fó.
C> *' / ' /’ £) ■
■ jí iu t<>j t/}?.. vt/syuffunft/sr
. ifranhn
V. J
?? :j /'cryfy&strr
———i_________-

■'■ v,r,
• &<>/'■:. ' • V /yyz,
: /• ' s* ’'*■■:.>• \ «
f V ... '?

Handritadeild Landsbókasafns
EIGINHANDARRIT Tómasar á Hróarstöðum
að leikriti sem oftast er kallað Vinirnir, eða
Úthýsingin.
nto/i tttkhf /tí'* *í ohJJi.
0 p'tXrfntnfi nil/.
£/tv (jncJ/L fafir (llVHÁi'Y' Sfaif
fffri p
($a JuÁt Vl ■ ýip>fev IrnJ1'K)
•iifitliM'ó.hfi- — • t
ttj 'h*nmí (li/íSttA- <1 <4/
(ifdyp- .
Sitc fí fin .
fjtonj (it, SttoteU. K4L,
ji-r h p
Úí hrhíL. ht oliro V/ */**/?*■ Qnjtr
a ihMMv ,
Oý -fifija ftt nf -nts/if nLj
’M ■?/(*■ 'svi/b,
\ / VLÍ'imi/
. C^Vl)
H.
Hallur heitir; og á að leika það hér, en ég verð
á rassinum því ég hef svo mikið að gjöra. “n A
sumardaginn fyrsta er þessu troðið í eina línu
í dagbók Tómasar og ægir þar öllu saman:
„Leikin Hallr (Sigr. Eyad) Jónas (Hjálm-
ar) Anna (Hinrik) Jón B Sigrðr)Bensi (Sveinn)
Sigr. Jo (Bóth) Stóruvöllum (29) Baldv (Finnr
prest) Malfr (Margr.) Pórhildr (Rósa) Mar-
grét (Sofía) Halldórsstöðum. Jón H.s. Jón-
sen. “
Daginn eftir stendur í dagbókinni: „ég gisti
á Stóruv. fór heim.“ „Hallur" er staðfærð þýð-
ing á leikriti Holbergs, Fröken „Pernilles kor-
te Fröikenstand". Tómas þýddi og staðfærði
annað leikrit eftir Holberg, „Ebeneser og
annríkið“ (Den stundeslose) og frumsamdi tvö
leikrit til viðbótai', „Vinina“ og „Yfirdómar-
ann“, býsna skemmtileg verk þar sem áhrifin
frá Holberg og Shakespeare eru nokkuð aug-
ljós. Tómas gerði ekki endasleppt með þessa
sýningu. Engin dagbók finnst fyrir árið 1872,
en frægðarsólin rís undir vor 1873. 27. mars
fékk hann þessa orðsendingu frá Halldórs-
stöðum, sem sýnir að hann hefur sáð í frjóan
svörð, en niðurlagið vantar:
„Elskaði vinur!
Nú hefi eg lesið undursamlegt leikrit. Og
___________________ gjörði eg það í hinu
mesta snarræði. Per-
sónur eru 7 - sjö, 3
kvinnur og 4 kallar, rit-
ið heitir FjarðaFúsi. Eg
var að líma á það, ann-
ars hefði eg sendt þjer
það með þessari ferð,
því eg atla að bera það
undir þig hvort þjer
síndist hugsandi að
leika...“12
■þj/n-, Tim f.W..í/
%L fM Ktil Vfvooíl hi*rrtu/
VifiÍJitnv-rtý -fjrvnir
ftíjait'U'drv/riinyf,
S<i MS&tul ýprú'
SlMJ (rvtc/ fa*CiU'*ru/
jiffup ’íúoOÍitO, þí/ -iMv í
1 37-í Áí 'jvkhiii
Jotpofhfc i/J, úí fttí VíhofL /rfitL. n
llt’ltjHsllik ~ fr£ /iCnnisfrip ,
\uu/ íhttt <4 it>r* v
1, fiOM’, ýii>9/?- jiój 1*1
J............-______________

Handritadeild Landsbókasafns
HANDRIT Stephans G. Stephanssonar að Heimkomunni.
Eftir mánaðamótin
fer hann svo með Hall
sinn til Akureyrar, ríð-
andi á gæðingnum Val,
það var sigurför. I dag-
bókinni stendur við
fóstudaginn 4. apríl,
laugardaginn 5. og
sunnudaginn 6:
Hvort Björgu konu hans hefir liðið ónotalega
eða hún hafi verið með ónot við hann verður
aldrei upplýst. Reynt var að þurrka heyið,
raka og setja í drýli, en það lá undir skemmd-
um. Orðin „kom ofaní“ eru algeng í dagbók-
inni þessa sumardaga. Allt sumarið var slegið,
þó ekki fimmtudaginn 9. ágúst, þá var „stór-
regn og úði“ og „setið inni hús og hlöður
leka“. Þá hefur verið döpur vist innandyra og
hætt við að blotnað hafi í bókum Tómasar
bónda. Reynt var að ná heyi framyfir göngur,
þá tók við sláturtíð, sauðir skornir, gert að
slátrum og gærur rakaðar og unnar, farið í
kaupstað. Og vetur gekk í garð. Þannig liðu
árin, en stritið tók toll af Tómasi. Sjá má af
dagbókarfærslum hans vorið 1874 að hann
var þreyttur, bakveikur og gigtveikur. Tómas
Jónasson vai'ð ekki langlífur, hann lést úr
bráðri lungnabólgu 2. október 1883. Björg
Emilía lifði mann sinn og kom bömunum sjö
til manns. Hún lést á Isafirði 2. desember
1915. Af þeim er kominn mikill ættbogi sem
setur sterkan svip á þjóðlíf og menningu í dag.
Menn hljóta að undrast að hægt hafi verið
að sinna bóklegri iðju við þessar aðstæður.
En það gerði Tómas Jónasson með þeim
hætti að vert væri að hafa meira í hávegum en
gert hefur verið hingað til. Líklegt er að hann
hafi séð fáeina sjónleiki á Akureyri, trúlega á
dönsku. Hann var í Brekku í Kaupangssveit
1861-62 svo vera má að hann hafi bmgðið sér
fram í Grund og séð þar fyrstu leiksýningar
sem settar voru upp í dreifbýli á íslandi. Að
því stóðu synir Olafs Briem timburmeistara
upp úr 1860.10 Það hefur hins vegar farið
framhjá sagnariturum leiklistarinnar að það
var Tómas bóndi á Hlíðarenda sem einna
fyrstur fór í spor þeirra. í páskavikunni, mið-
vikudaginn 5. apríl 1871, má lesa í dagbók
hans: „ég skrifa leikritið" og um leið virðist
hann hafa sent uppskriftir af Othello, Hinrik
V og Hinrik VI vestur á Bægisá og selt Jóni á
Gautlöndum líka. Daginn eftir stendur „eg
skr. Hall“ en næstu tvo daga skrifaði hann
ættir. En á laugardaginn er „sendr Hallr með
Helgu Eyad[alsá]“. Næstu daga var flutt hey,
boli sóttur og prestlömbum skilað þótt bæði
væru horuð en upp úr sumarmálum virðast
vera leikæfingar. Jón Halldórsson frá Birn-
ingsstöðum var þá á Stóruvöllum og kvartar
undan þessum leiklistarósköpum í bréfi frá
17. apn'l til Benedikts á Auðnum:
„Fyrir sumardaginn fyi-sta þarf ég að verða
búinn að læra fjandi langa rollu í leikriti sem
‘Fór á Akureyri hitti
Jónas frá Sigluvík. Leik-
ararnir komu á eirina
rjett á undan mjer. hjeldu (Pröve) 2 eg við
aðra og Jónas Jensen Jakob Havstein. eg tap-
aði Val.
ég var í nótt hjá Friðf. gullsmið, leitaði út á
Oddeyri fann Val í Hólmunum. Leikið Biðl-
arnir og Hallr. Haldnar áður 4 æfíngar. Leik-
irnirfóru velfram. HallgrMukþ. (Hallr) Guð-
ný Þr (Bóth) Eggert Dav.s. (Hinrik) 3 frá
Miklagarði. 3 frá Grund. Skjön dag. gisti hjá
Friðfínni.
Messað hjer. Leikið hið sama og í gær.
Skjön dag. Jónas hvarf mér, lá í sófa hjá
Friðb Stn.s."
„Guðný Þr“ var Guðný Jónasdóttir systir
Tómasar, húsfreyja á Þremi í Ongulsstaða-
hreppi. Þessir síðvetrardagar á Akureyri hafa
eflaust verið sólríkir og fagrir, en líklegt er að
„skjönhed“ þeirra hafi fyrst og fremst verið í
huga fátæka bóndans úr Bárðardal sem í ann-
að sinn sá leikrit sitt á sviði, og nú í sjálfum
kaupstaðnum þar sem honum hafði ekki liðið
sem best fáum árum áður. Leikrit hans voru
sýnd víða um Eyjafjörð næstu árin. Sýningin
á Stóruvöllum er fyrsta leiksýning í dreifbýli
á Islandi sem traustar heimildir eru um fyrir
utan sýningarnar á Grund, en óljósar heimild-
ir herma að leikrit hafi verið sýnd í Eyjafirði
fyrir 1870.13
Tómas frá Hróarsstöðum og Stephan G.
Stephansson voru erfiðismenn, og stundum
hefur heyrst að erfiði og takmörkuð skóla-
ganga hafi verið þeim böl. Slíku neitaði Steph-
an staðfastlega. Vinnan myndar sterka kjöl-
festu í verkum hans og öðlast þar dýpri merk-
ingu. Eflaust hafa erfiðismenn fyrri tíma haft
sögur og kveðskap uppí sér við vinnu sína og
auðséð er af dagbókum Tómasai' að bústörf
og bókleg iðja fléttuðust einatt saman. Vinn-
an, náttúran og skáldskapurinn renna saman í
eftirfarandi hendingum Stephans:
Sporlaust hverfur þú og þjóð þín,
skilirðu ei framtíð skáldi að gjöf.
Sólar skin og skúradrög
skalt í hending saman tvinna.
Regnstorm við og reiðarslög
reyndu máttinn stuðla þinna!
Svo skal þjóð þín vakin vinna
sumarstörí um láð og lög (Andvökur 1:8).
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er bókmenntafræðingur og vinnur að
ritun ævisögu Stephans G. Stephanssonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPEMBER 1998 5