Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Blaðsíða 6

hugmyndaheims." Þar af leiðandi væri ráðlegt
að einblína ekki á einhverja fyrirmyhd
eða“mótívið“, því að boðskapur verksins fælist
„í heildarbyggingu þess, hrynjandi og litbrigð-
um.“ Þarna kom Þorvaldur inn á ýmis gi'und-
vallaratriði formalismans í myndlist eftir-
stríðsáranna sem er athyglisvert í ljósi þess að
þetta var nokkru áður en hann fór sjálfur að
vinna að gerð geómetrískra abstraktverka.
Grein hans er hins vegar til vitnis um að hann
hafði þá aflað sér góðrar þekkingar á því, sem
var að gerast í myndlist samtímans, og gerðist
með þessum skrifum boðberi formalískra hug-
mynda um myndlist hér á landi.
A það hefur verið bent að sennilega hafi
engin listastefna hér á landi staðið á jafn
traustum hugmyndafræðilegum gi'unni og
geómetrísk abstraktlist eftirstríðsáranna. Sú
kynning, sem geómetríska myndlistin fékk,
var ekki síst því að þakka að meðal fylgis-
manna hennar voru vel menntaðir og ágæt-
lega ritfærir listamenn sem tóku að sér að
kynna hinar hugmyndalegu forsendur og út-
lista eðli hennar fyrir almenningi. í fyrstu
voru sýningarskrárnar eini vettvangurinn til
að koma hugmyndunum á framfæri, en brátt
fengu ýmsir fylgjendur og velunnarar geó-
metrískrar, óhlutlægrar myndlistar aðgang að
öllum helstu dagblöðum landsins sem á þann
hátt urðu málsvarar hinnar nýju stefnu. Helsti
vettvangur hennar var þó tímaritið Birtingur,
sem hóf göngu sína árið 1953 og róttæk skáld
og listamenn stóðu að. Þar birtust greinar eft-
ir listamennina sjálfa þar sem fram komu við-
horf til þeirra til myndlistar sem mótuð voru
af þeim formalísku hugmyndum sem ein-
kenndu skrif helstu hugmyndafræðinga geó-
metrísku stefnunnar í París.
Vegna þekkingar sinnar og reynslu sem
málari átti Þorvaldur Skúlason drjúgan þátt í
að skapa orðræðu um hina nýju stefnu og
koma formalískum hugmyndum á framfæri í
viðtölum og greinum. Þannig útlistaði hann í
viðtali, sem haft var við hann í tilefni sýningar
hans í Listamannaskálanum haustið 1953, hin-
ar formalísku forsendur verka sinna og tók
jafnframt að sér að dæma gildi listaverka fyn'i
alda á sömu forsendum, en þar sagði hann
meðal annars: „Gildi listaverka hinna gömlu
meistara er ekki falið í fyrirmyndinni heldur
meðferð forms og litar, myndbyggingunni.
Aldarandinn olli því að fela varð myndina bak
við viðfangsefnið. Það var því eðlilegt, að
myndbyggingin væri látin koma upp á yfir-
borðið og fyrirmyndin hyi-fí í djúpið. Þetta er
það, sem skeð hefur í myndlist nútímans."
Með þessum orðum gerðist Þoivaldur tals-
maður þeirrar söguskoðunar að tilkoma
abstrakts tjáningarforms væri hluti af eðli-
legri sögulegri þróun. Slíkar hugmyndir um
eðlilega þróun voru um margt dæmigerðar
fyrir framfara- og skynsemistrú módernism-
ans, sem tengja má hugmyndum módernista
um hreint form, þ.e. abstrakt geómetrísk
form, sem birtingarform hærra þróunarstigs.
Þessi formalíska skoðun, sem oft var tjáð með
hugtökum eins og bjartsýni og framtíð, átti
sér ekki síst hliðstæðu í byggingarlist módern-
ismans þar sem einföld formgerð var talin aðal
góðrar byggingarlistar. Þessi einarðlega af-
staða fól í sér afneitun á sögunni og leiddi
meðal annars til þess að byggingarlist fyrri
tíma, líkt og myndlist fyrri alda, var dæmd á
forsendum módernismans.
Hörður Agústsson, sem var einn af aðstand-
endum Birtings, var meðal þeirra listamanna
sem áttu stóran þátt í að kynna forsendur geó-
metrískrar abstraktlistar á opinberum vett-
vangi. í París hafði hann lagt sig eftir að
kynna sér hugmyndalegar forsendur geó-
metrísku myndlistarinnar og sótti meðal ann-
ars fyi'irlestra Léons Degands, auk þess sem
hann kynnti sér hugmyndir Bauhaus-skólans
um samþættingu allra gi-eina sjónlista. Ólíkt
mörgum öðrum fylgismönnum abstraktlistar,
sem þóttu orðin óþörf, tók Hörður að sér að
útlista gi'undvallaratriði hennar í greinum um
myndlist sem hann skrifaði í tímaritin Vaka og
Birting. Sem einn af hvatamönnum Haustsýn-
ingarinnar svonefndrar, sem haldin var 1953,
tók hann að sér að halda ræðu við opnunina
þar sem hann leitaðist við að skilgreina „hina
óhlutbundnu tilfínningu fyrir formi“. Með því
að vitna í grein eftir Jón Stefánsson um mynd-
list frá 1935, þar sem Jón fjallaði um formtil-
finningu með því að taka dæmi úr hlutveru-
leikanum, vakti Hörður athygli á að grundvall-
armunurinn á afstöðu hans og abstraktlista-
manna væri sá að í list nútímans væri formið
einráða, óháð fyrirmyndinni. Formið tæki
listamaðurinn hjá sjálfum sér samkvæmt til-
finningu sinni og kannaði innri víddir frekar
en hinar ytri. Til þess að rökstyðja þá skoðun
að myndlistin lyti lögmálum eigin miðla bar
Hörður hana saman við tónlist þar sem unnið
væri með abstrakt tjáningarform án þess að
fundið væri að. En samlíking Harðar við tón-
listina fól líka í sér þá hugmynd að geómetrísk
abstraktlist snerti innsta kjarna hlutanna, því
eins og hann sagði: „Stendur tónlistin ekki
einmitt að sumu leyti næst innstu veru manns-
NÍNA Tryggvadóttir: Komposition, 1954. ÞORVALDUR Skúlason: Komposition, 1954.
TÍMASKEIÐ HINNA
STRÖNGU FLATA
ÚR RITGERÐ EFTIR JÚLÍÖNU GOTTSKÁLKSDÓTTUR
í Listasafni íslands er opnuð
í dag sýning á hinni geó-
metrísku abstraktlist eftirstríðs-
áranna, sem hópur ungra, ís-
lenskra myndlistarmanna heill-
aðist af og helgaði sig alfarið
á tímabili. Þar var vel skil-
greind hugmyndafræði að
baki, en rætur hennar mátti
rekja til Rússlands og Hollands
frá því fyrr á öldinni. Ahrifin
sem hingað bárustvoru þó
umfram allt frá París. Það er
hluti af ritgerð Júlíönu um
efnið sem hér birtist.
ASeptembersýningunni 1951
sýndi Valtýr Pétursson
(1919-1988) listmálari
abstraktmálverk sem
byggð voru á geómetrísk-
um formum eingöngu. Þau
einkenndust af ákveðinni
byggingu, skýrt aðgreind-
um formum og hreinum litum með sléttri yfír-
borðsáferð og myndaði samleikur litaflatanna
hiynjandi á myndfletinum. Hvergi var vísað til
ytri veruleika og mátti því líta á verkin sem
sjálfstæðan formheim
Verk Valtýs sóru sig í ætt við listastefnu
sem var meðal ráðandi stefna í evrópskri
myndlist á árunum eftir síðari heimsstyrjöld-
ina og hefur verið skilgreind með heitinu geó-
metrísk abstraktlist eða lýsingarorðinu kon-
kret, sem kalla mætti hlutkennt á íslensku.
Hefur orðið konkret einkum verið notað um
þessa stefnu í myndlist eftirstríðsáranna á
Norðurlöndum, nema á Islandi, þar sem menn
hafa haldið sig við orðið geómetrísk abstrakt-
list....
Geómetrísku verkin sem Valtýr sýndi 1951
afrakstur dvalar hans í París 1948- 50. Ari síð-
ar, á síðustu Septembersýningunni, var ljóst
VALTÝR Pétursson: Komposition, 1951.
að geómetrísk myndgerð hafði rutt sér til
rúms í íslenskri myndlist, en þá sýndu þar auk
Valtýs sjö listamenn geómetrísk abstrakt-
verk...
Geómetrísku verkin, sem voru sýnd árið
1952, voru skilgetin afkvæmi hinnar geó-
metrísku listar eftirstríðsáranna þar sem unn-
ið var á grundvelli formrænna gilda lista-
verksins án skírskotunar til hlutveruleikans.
Jafnframt voru þau í íúllu samræmi við þær
formalískar hugmyndir sem settar höfðu verið
fram í fyrstu sýningarskrám Septemberhóps-
ins. Þær hugmyndir höfðu komið skýrt fram í
grein eftir Þorvald Skúlason í sýningarskránni
1948 þar sem hann fjallaði um sjálfræði lista-
verksins. Líkt og flestir kenningasmiðir
formalismans lagði hann ríka áherslu á bygg-
ingu verksins og sagði „composition“vera aðal-
atriði allrar skapandi listar. Með því sagðist
hann eiga við „... sterka, lifandi myndheild,
sem mótast af skilningi höfundarins á hinni ei-
líft stai-fandi, síbreytilegu náttúru og hug-
kvæmni hans í meðferð lita og lína“ eins og
hann orðaði það. Listaverkið var að mati Þoi'-
valds í einu og öllu sköpun mannsins, en þó
ekki án tengsla við umhverfi sitt. Þannig gat
náttúran verið áhrifavaldur í listsköpuninni
sem væri þó til orðin fyrir „mátt mannlegs
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. SEPTEMBER 1998