Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Síða 4
HVERSVEGNA VARÐ HEIÐABYGGÐIN TIL -2. HLUTI
m
Ljósm. Morgunblaðið/RAX.
UM 1840 HAFÐI hreindýrum þegar stórfækkað, og hafa víða verið horfin úr fyrri heimkynnum. Það er hins vegar eilífðar deilumál hvaða nytjar ýmsir höfðu, í ró og næði, af þessum snar-
minnkandi villta stofni, reynsla kynslóðanna bað um hógværð í þeim málflutningi.
„HREINDYRIN
FORDJARFA
HEIÐALÖNDIN"
EFTIR BRAGA MELAX
Amtmaður skýrir frá því 1794 að hrein< dýrum hal fi
fjölgað mjög á fjöllunum milli Múlasýslna og Þingeyjar-
sýslu. Hér kemur fram sama vísbending: H lluti hreinc iýr-
anna sem sett voru á land 1787 hafi dreifst norður °9
verið upistaðan í stofninum í Norður-Þingeyjarsýsl u.
Sóknarlýsingar og aðrar heimildir
RÁTT fyrir fremur fátæklegar
frásagnir af hreindýrum eru í
sóknarlýsingunum ótvíræðar
heimildir, og það sem mest er
um vert, viðgangur dýranna
samkvæmt þessum heimildum
virðist hafa verið allt annar en
höfundar bóka um hreindýrin
hafa haldið fram.
Þau eru að mestu horfín úr vestanverðri
Suður-Þingeyjarsýslu, fækkað mjög í N-Þing.
austan Jökulsár, sögð horfin Vopnfírðingum
og Reyðfirðingum. Þessar lýsingar eru skrif-
aðar áratug áður en stofninn er sagður hafa
verið stærstur, um eða úr miðri 19. öld.
Vissulega ber að taka sumu af þessu með
varúð. Það á þó sennilega ekki síst við um
þögnina, rík hefð var fyrir henni í gamla sam-
félaginu, okkar vandi sá að ráða í það, hvar
hún var og hvernig notuð.
Tilvitnanir: Nokkur dæmi um svör við eftir-
töldum spumingum: 33 (Veiðar), 34 (Veiði-
tími), 37 (Hlunnindi), 56 (íþróttir, t.d. ,,skot“).
Grenjaðarstaðar- og Þverársóknir 1843: 33.
„Hreindýraveiði hefur einasta verið tíðkuð á
Halldórsstöðum í Þverársókn, en nú sem
stendur aflögð.“ 34. „Hreindýraveiðar voru
helst tíðkaðar á vetrum.“ 56. „—byssur af
mörgum brúkaðar, af sumum áður við hrein-
dýraveiðar og helst refadráp, og aftur sumum
við rjúpna og aðrar veiðar fugla.“
Garðssókn 1839: 33. „Veiði til lands er hér
engin, því þó einstöku hreindýr og refur náist
hér með skotverkfærum eða hundi - refurinn
einnig í dýraboga - þá er varla og sjaldnast til
þess að telja.“ 37. „— hreindýrin fordjarfa
hér árlega heiðarlöndin með traðki og eyðslu
grasanna —.“ 56. „— einstöku maður fer hér
með byssu, og fleiri ganga á skíðum, þó hvörki
þetta né hitt sé hér í sveit iðkað til þeirrar
fúllnustu að íþrótt geti heitið.“
Sauðanessókn 1840: 33. „Ei verður sagt að
hér sé nokkur hreindýraveiði, þótt í harðind-
um á vetur stundum fengist hafi í sókninni 5
til 6 dýr. Sama er um refaveiðar að segja, þótt
á flestum bæjum sé einhvör sem fari með
byssu, —.“ 34. „Öll veiði hefur um næstliðin
20 ár í sókn þessari heldur farið hnignandi —
.“ 37. „— síðan hreindýrin komu á Vopnafjörð
árið 1787, eður þar um bil, hafa nefndar heiðar
ónýtar orðið bæði að grasa- og hvannatekju,
— , en 4 til 6 næstliðin ár hafa dýr þessi síður
haldið sig í nefndum heiðum, og við það hefur
komið nýgræðingur af grösum, —.“ 56
„Upptaldar íþróttir eru hér engar tíðkaðar. Að
sönnu eru hér byssur á fleirum bæjum, en
engir þeir sem á þeim halda mega kallast góð-
ar skyttur."
Lýsing Sauðanessóknar er afar vel samin og
trúverðug. Höfundur ól nær allan aldur sinn á
Sauðanesi og hefur gjörþekkt allt umhverfi, en
svo var ekki um æðimarga höfunda. í lýsing-
unni leynist ein mjög merkileg heimild. Hrein-
dýrin í Norður-Þingeyjarsýslu komu ekki að
vestan, þau komu frá Vopnafirði.
Er þetta rétt? og skiptir þetta einhverju
máli? Höfundur er rúmlega tvítugur þegar
hreindýrin koma á Vopnafjörð, man ártalið,
aðstoðarprestur foður síns frá 1794, tekur við
af honum 1812 og er þar til æviloka 1847. Lýs-
ing þessa prests ber vott um mikla þekkinu á
efninu og vilja til að koma því til skila. Sér-
staklega eru lýsingar hans á ýmiss konar veið-
um nákvæmar. Amtmaður skýrir frá því 1794,
að hreindýrum hafi fjölgað mjög á fjöllunum
milli Múlasýslna og Þingeyjarsýslu. Hér kem-
ur fram sama vísbending. Hluti hreindýranna
sem sett voru á land 1787 hafi deifst norður,
og verið uppstaðan í stofninum í N-Þing.
Sennilega hefur þessum síðasta hópi sem kom
til landsins verið skipt, sleppt norðan og sunn-
an Vopnafjarðar. Sama ár og amtmaður skýrir
frá þessu er Sveinn Pálsson á ferð um þennan
landshluta og bókar „kvartanir sem
hvaðanæva heyrast um, að hreindýrin rótnagi
hin dýrmætu fjallagrös." Sveinn var þarna
staddur á Hallormsstað. Dýrin eru því báðum
megin Vopnafjarðar.
Ef tengja má þessa undarlegu heiðabyggð
hreindýrunum að hluta, þá skiptir þetta veru-
legu máli. Eftirfarandi fullyrðing getur ekki
verið rétt. „Virðast hreindýrin frá Vaðlaheiði
hafa breiðst tiltölulega snemma út um báðar
Þingeyjarsýslur, austrn- um Sléttu og Þistil-
fjörð og jafnvel austur á Langanes.“ (H.V. bls.
119). Ibúar í austustu hreppum N-Þing. hafa
kynnst hreindýrum upp úr aldamótum eða
fyrr. Ef dýrin hefðu komið að vestan hefði það
varla orðið fyrr en undir 1830, þá var veruleg
fækkun hafin í stofninum. Eitthvað virðist það
þó í landsháttum hér eða í eðli þessarar dýra-
tegundar að flytjast frekar sólarsinnis um
landið heldur en rangsælis, ef átthagar og ár-
legar farleiðir eru yfirgefnar.
Sóknarlýsingar úr Múlasýslu eru flestar fá-
orðar um hreindýrin, einnig úr austustu sókn-
um Skaftafellssýslu, þótt þau séu nefnd. Von-
brigðum veldur ágæt og allýtarleg lýsing
Hofssóknar í Vopnafirði frá 1840 sem hefur
aðeins þetta að segja, „Hreindýr eru hér ekki
né fuglabjörg." Þetta er undir liðnum veiðar.
Úr Hólmasókn í Reyðarfirði 1843. „Hreindýr
sjást nú eigi framar."
Þessar heimildir benda allar til hins sama.
Um 1840 hafði hreindýrum þegar stórfækkað,
og hafa víða verið horfin úr fyrri heimkynnum.
Það er hins vegar eilífðar deilumál hvaða nytj-
ar ýmsir höfðu, í ró og næði, af þessum snar-
minnkandi villta stofni, reynsla kynslóðanna
bað um hógværð í þeim málflutningi.
Hér og þar í prentuðu máli frá fyrri tíð má
finna eitthvað um hreindýrin. Flest segir þetta
okkur fremur lítið, einhverjar vísbendingar
þó. Skoðandinn stendur frammi fyrir þeim
vanda æðioft, að þurfa að lesa milli línanna. Sá
sem vill skoða þetta nánar hefur nóg verkefni.
Eitthvað liggur í handritum. Hvað um skýrsl-
ur frá Stefáni Þórarinssyni amtmanni, tillög-
ur, skýra bréf hugmyndir hans? Norðmaður-
inn sem flutti hreindýrin til Eyjafjarðar fékk
þá ferð dýrkeypta, samkvæmt öruggum heim-
ildum er sú furðusaga í dönskum söfnum.
Hvað segja skipsskjölin?
Öllum höfundum bóka og greina um sögu
hreindýranna hérlendis ber saman um það, að
þeim hafi fjölgað mjög hratt fyrstu áratugina.
Þær ályktanir, sem byggja á samtíma heimild-
um, eru vafalítið réttar. Þessar heimildir verða
fæstar upptaldar hér, en bent á fróðlega grein
í Eimreiðinni 1933, Hreindýraveiðar í Þingeyj-
arsýslu á 19. öld eftir Jóhannes Friðlaugsson.
Einnig prentuð í ritsafni höf. Um þessa grein
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. OKTÓBER 1998