Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Side 5

HELGI SELJAN
LOGN OG sumarblíða á Jökuldalsheiði og þannig hafa bæirnir litið út, sumir þeirra þó líklega lágreistari. Myndin er frá Sænautaseli.
KORT sem sýnir svæðið þar sem byggðin
reis á Jökuldalsheiðinni.
HAUSTHARMUR
Greini ég enn frá æsku
óm frá lambanna jarmi.
Blik af fénaði fríðum
feigðarspor mörkuð harmi.
Ilm af litverpum laufum
lyngið hríminu slungið.
Angurværð yfír hlíðum
óvissu loftið þrungið.
Enn er héla um hauður
haustlitir þekja ból.
Enn er haustharmur kveðinn
hjörðinni er voríð ól.
HAUSTKLÖKKVI
Haustið andar hélugrátt við eyra
húmsins dularskuggar nálgast ótt.
I þögninni ég gjarna þykist greina
þyt sem boðar feigðarkall um nótt.
Gulnuð, bliknuð laufm falla á foldu,
fagurlit þau aftur verða að moldu.
Örlög þvílík ætluð hverri drótt.
Nú heim af fjalli lagðprúð lömbin
renna,
lífsins sumarganga horfin er.
Sú dýrð er burt, en dauðans sigð
má kenna,
dapurleiki haustsins magnast fer.
í hlíðum fjalla klingja klökkvans
hljómar
og kliður saknaðarins napur ómar.
Þann sama klökkva ég í brjósti
ber.
Höfundurinn er fyrrverandi alþingismaður.
AUÐUNN BRAGI
SVEINSSON
er hægt að rita lengra mál en hér er rétt að
gera. Nokkrar ábendingar: Höf. ritar. „Ann-
ars er erfitt að fá góðar og nákvæmar frásagn-
ir um veiðarnar, því að nú hittast varla nokkrir
menn, sem hafa tekið virkan þátt í þeim, og
verður því að nokkru að byggja á munnmæl-
um.“ Þessar athuganir J.F. fóru þó fram fyrir
og um 1930. Samkvæmt munnlegum heimild-
um frá syni höfundar, sem man vel þessi ár,
var haft mikið fyrir því að safna þessu frá
elstu íbúunum. Veiðisögurnar eru góðar, en
munnmælin sem J.F. safnaði og setti saman
eru gulls ígildi. Þetta er ekki langt mál, en
ekki annars staðar að finna. Heimildir að mín-
um dómi frá 2. og 3. áratug aldarinnar. Einn
þáttur er ekki réttur hjá höfundi, raunar eðli-
legt að svo sé, það er skotvopnaeign. Þetta er
ljósara í dag heldur en hann hafði tök á að fá
vitneskju um. Þessi skekkja er einning vís-
bending um aldur munnmælanna.
Að lokum heimildir frá tveim sýslumönnum
á fyrstu árum aldarinnar. Guðmundur Péturs-
son (N-Múlasýsla) segir 1810, að menn hafi oft
séð hópa hreindýra, allt að 500-600, sem
gengju niður undir byggð. Þetta eru væntan-
leg ágiskanir frá árunum 1805-9, og líklega
réttar, þótt þessi sýslumaður hafi að vísu
sleppt sýslunni 1807, flust til Kaupmannahafn-
ar sama ári, til London 1810, dauður og graf-
inn í Skotlandi 1811. (Islenskar æviskrár).
(Sonur G.P. tók við embættinu og gat frætt
fjarverandi föður).
Hinn er sýslumaður Þingeyinga, Þórður
Björnsson, sem kvartar um skaða sem hrein-
dýrin gerðu harða veturinn 1815, þegar þau
flúðu af afréttum niður í dalina og skemmdu
jarðveginn. Þórður virðist samkvæmt embætt-
isferli hafa verið með virtustu sýslumönnum
landsins á sinni tíð. Stórbóndi var hann að
Garði í Aðaldal til dauðdags, manna líklegast-
ur til að meta aðstæður nokkuð rétt. H.V. (bls.
119), telur að þessar kvartanir hafi komið því
til leiðar að öllum voru hreindýraveiðar heim-
ilaðar frá 1817. Það er afar líklegt að Stefán
Þórarinsson amtmaður og Þórður Björnsson
hafi þarna mestu ráðið. Hvernig þeir og aðrir
hugsuðu framhaldið er ekki gott að ráða í, lík-
legt þó að þetta hafi verið skynsamlega unnið,
hagsmunir voru mismunandi. Eitt er athygli-
vert, þessi konunglega tilskipun gilti aðeins
næstu fjögur ár. Samfélagið hefur verið nokk-
uð sátt við þessi málalok; því að biðja um fleiri
tilskipanir fyrr en þá að hagnaðurinn væri
orðinn skuggalega lítill, miðað við þörfina? Að
því kom rétt fyrir miðja öldina.
Þetta er vissulega kaldhæðni, en gæti þetta
ekki verið ástæðan fyrir lagagreininni um
hreindýrin frá 1849?
Aftur að stefnstærð hreindýra
Sú tilgáta sem sett hefur verið hér fram um
líklega stofnstærð hreindýra á fyrrihluta 19.
aldar, er byggð að meirihluta á tiltækum sam-
tíma heimildum, sem hér hafa að nokkru verið
taldar. Að hluta er farin önnur leið. Hún er
þessi: Skoða stofnstærð á 30 ára tímabili á 20.
öld, flytja hana 153 ár aftur í tímann, benda á
líkur fyrir því, að ekki sé um langt frá spegil-
mynd þeii-ra línurita að ræða.
í örstuttu máli eru tilgátur og staðreyndir
þessar: Á 20. öld. Helgi Valtýsson er í bók sinn
Á hreindýraslóðum með tvær tölur um fjölda
dýranna. Haustið 1939 eru þau talin um 100.
Haustið 1943 um 400. Önnur talan hlýtur að
vera röng, sú síðari líklega nær hinu sanna,
m.a. vegna athugana eftirlitmanns. Helgi lýsir
þessum stofni í sinni fyrstu ferð 1939 þannig,
að um stórfjölgun gat tæpast orðið. Fullur
helmingur hjarðarinnar tarfar, þá kálfar og
hreinkýr sumar gamlar og lasburða. Niður-
staðan því sú að dýrin hafi verið eitthvað fleiri.
Líka niðurstöðu má á nokkrum stöðum sjá í
skrifum S.Þ.
Ef 30 ára tímabil frá fyrstu ferð H.V. 1939
er skoðað, er margt að athuga. Hvaða áhrif
hafði það á vöxt stofnsins að veidd voru yfir
4000 dýr frá 1954-1969. Hvað urðu dýrin mörg
niðri á Fjörðunum, þar voru þau ekki talin, að-
eins í aðalsumarhögunum í nágrenni Snæfells,
þar virðast þau hafa verið um 3300 sumarið
1969, einhver voru á enn öðrum svæðum, en
ekki mörg. Áætla stofnstærð hreindýra fyrir
veiðitímabil árið 1969 yfir 4000 dýr. Frekari
heimildir: Villt spendýr 1980, tvö rit Orku-
stofnunar frá 1983, Villt íslensk spendýr 1993.
Þá kemur að spegilmyndinni: Flyt stofn-
stærð 1939 til 1786 og þá síðari til 1816. (Lík-
lega stærri 1814). Fyrra ártalið þannig valið,
að hreindýrin sem komu til Eyjafjarðar (1784)
og þau sem komu til Vopnafjarðar (1787) tekin
sem ein heild. Engar heimildir eru til um ann-
að en að hreindýr hafi samtals verið vel yfir 50
sem á land komust. Möguleikar á hraðri fjölg-
un dýranna því síst minni en ueðu eftir 1940.
Það sem erfitt er að ráða í frá þessu tímabili
eru áhrif nokkurra harðindavetra. Skynsam-
lega voru takmarkaðar veiðiheimildir útfærð-
ar og líklegt að það hafi tekið lýðinn 2-3 ára-
tugi að ná því hugrekki sem þurfti til að hunsa
að fullu boð og bönn hins hávirðulega amt-
manns. Stofninn hafi því náð að stækka hratt á
hinum ágætlega grónu og víðlendu heiðum.
Eins og fyrr er ýjað að, í stofninum 5000-6000
dýr. Sá fjöldi hefði verið í stofninum 1969 ef
veiðin hefði verið minni og takmörkuð við
karldýr.
Menningin
Ein fegursta sýn margra fyrri kynslóða var
að sjá fjárhópana renna eftir fjallahlíðunum á
fógrum haustdegi, á leið til rétta. Engin furða,
þessi mynd er margslungin. Sömu fegm-ð sá
Bjartur í Sumarhúsum af Stekkjarhólnum, en í
bland við reynslu forfeðranna.
„Sunnan í hólnum standa tvær sauðkindur
— og kroppa stekkjartúnsgrænkuna, og hann
stuggar þeim burt, þótt þær séu ær húsbónda
hans, rekur úr sínu eigin túni í fyrsta sinn:
Þetta er mitt eigið land.
En svo er eins og hann fái eftirþanka, kanski
jörðin sé ekki fullborguð, hann lætur tíkina
ekki elta þær, heldur sveiar henni.“ (Sjálfstætt
fólk 1, bls. 18).
Það er ekki öllum gefið að geta hagnýtt sér
sem skyldi fengna reynslu við nýjar aðstæður.
Þessi ógleymanlega hetja viðurkenndi ógjarn-
an nýjar aðstæður. Veiðimaðurinn sem skildi
bráðina eftir fékk: „Fugl, sagði Bjartur um
kvöldið og leit fyrirlitlega á kippuna, sem gest-
urinn hafði skilið eftir. Það verður enginn feit-
ur á fugladrápinu. Gefi hann manna armastur.“
(Bls. 371).
Bjartur leitaði ærinnar góðu, en fann ekki.
Konan raunar búin að éta drjúgan hluta henn-
ar og hann sjálfur með einhvern hluta rollunn-
ar í nesti sínu. Það gat hann ekki vitað.
Hreintarfurinn við árbakkann gat að hluta
bætt skaðann. Misheppnuð veiðitilraun er
þannig í huga Bjarts löngu síðar. „— þegar ég
reið á andskotanum austur yfir hana Jökulsá á
Heiði og gat ekki drepizt?" (2.b. bls.170).
Bjartur var ekki af þeirri „nútímalegu
manngerð", að vera heiðabóndi, býli hans er
jafnvel ranglega kallað heiðabýli af flestum, vil
ég telja. Hvers vegna komust þá sumir úr hug-
arheimi hetjunnar í Sumarhúsum?
Niðurlag í næstu Lesbók
Höfundur er á eftirlaunum og býr í Kópavogi.
EFRI ARIN
Þegar við nálgumst efri ár
fer ævin að líða hraðar.
í æskunni var það eitthvað skár:
- eins og hún næmi staðar!
Við förum í þetta ferðalag
með fálmandi styrk í mundum,
og leggjum út í þann leðjuslag
sem lífið reynist stundum.
Lífíð er eins og berjabox,
af berjum fullt upp í hjarir.
Svo etum við berín býsna hratt;
- í botninn sést fyrr en varir.
Höfundurinn er kennari á eftirlaunum.
KRISTJANA EMELÍA
GUÐMUNDSDÓTTIR
RÉHU MÉR
HÖND
Réttu mér hönd þína bróðir
leiddu mig um
ókunna, óslétta jörð
hjálpaðu mér
að ná fótfestu
í framandi umhverfí.
Réttu mér hönd þína systir
gefðu mér af styrk þínum
til að þola mótlæti lífsins.
Höfundur er bókasafnsfræðingur. Ljóðið er til-
einkað flóttafólki sem kom til fslands í júní sl.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 3. OKTÓBER 1998 5