Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Qupperneq 8

ERLENDAR
BÆKUR
ÞJÓÐIR Á
ÞJÓÐFLUTN-
INGATÍMA
Strategies of Distinction. The
Construction of Ethnic Communities,
300-800. Edited by Walter Pohl with
Helmut Reimitz. Brill - Leiden Boston
Köln 1998.
„Arma virumque cano“ j)annig hefst
Eneasarkviða Virgils - Eg kveð um
menn og vopn - hér er sú foma kenn-
ing að vopnin skapi manninn og alla
hans gerð og hætti. Hvernig má greina
þjóðir? Svörin eru mishljóðandi en
uppruni þeirra er keimlíkur, þar kem-
ur Virgil aftur til sögunnar, þegar
hann lýsir sigruðum barbara-þjóðum -
„svo frábrugðnar hver annarri um
tungumál og útlit sem klæðnað og
vopn - Eneasarkviða 8, 722-3 - Isidor
kenndur við Sevilla, alfræðingur ár-
miðalda - 560-636 - skrifar í
Encyclopædíuna um mismun germ-
anskra þjóða í vopnum, klæðnaði,
tungumáli og mannanöfnum. Á öðrum
stað skrifar Isifor: „þjóðir mótast af
tungumáli, tungumál ekki af þjóðum“.
Lög sem einkenni og mótunaraíl þjóða
koma ekki inn í þessa mynd af gerð
þjóða fyrr en rómversk lög eru að
verða mótunarafl meðal hinna sundur-
leitu germönsku þjóðflokka - sbr. Reg-
ino frá Prtirn ca 850-915. - Hugtakið
þjóð, er útlistað á keimlíkan hátt meðal
höfunda fyrsta árþúsunds. Tasitus er
hugtakið mjög hugleikið og hann bætir
inn í listann um einkenni þjóða, trúar-
brögðum. Tungumál og menning - sið-
ir, venjur í mataræði og klæðnaði og
trúarbrögð eru mótandi í einkennum
þjóða. Þessir höfundar líta yfir
þjóðagerið úr fjarlægð og eitt er ein-
kennandi að „föðurland" kemur lítt við
sögu eða svæði það sem þjóðflokkurinn
eða þjóðin byggir, einfaldlega vegna
þess að þessar germönsku þjóðir voru
á faraldsfæti, flakki, að leita sér stað-
festu í Evrópu og norðurjöðrum Af-
ríku frá því um 300-800. Hugtakið þjóð
nær yfir þjóðir sem tala mismunandi
tungumál og einnig yfir þjóð sem býr
tvístruð innan um aðrar þjóðir, á sér
enga eigin staðfestu á landsvæði.
Svisslendingar og Gyðingar.
Walter Pohl annar útgefendanna
skrifar inngang um hugtökin sem not-
uð eru til að aðgreina þjóðir á tímabil-
inu 300-800. Mannfræðirannsóknir eru
sleipar og staðreyndir í þeirri fræði-
grein oft mjög óljósar, erfitt að festa
hönd á einhverju sem kalla megi stað-
reyndir. Eins og áður er vikið að vant-
ar hugtakið „feðrajörð" í mynd þjóðar-
hugtaksins á þessum öldum, en það
varð lykilþáttur ásamt ættarveldi í
allri umfjöllun um þjóðir þegar föst bú-
seta flökkuþjóða hefst með pólitískum
aðgerðum og samtvinnun kirkjuvalds
og veraldlegs valds á öðru árþúsundi,
svo ekki sé talað um hugtökin föður-
land, fósturland, og þjóðerni bundin
þeim hugtökum á 19. öld og áfram
meðal annars fyrir áhrif rómantíkur-
innar og forvera þeirrar stefnu.
Höfuðþema ritgerðanna er um-
breyting Rómaveldis í nýtt samfélags-
form eftir að rómverski heimurinn,
kirkjan og barbararnir samtvinnast í
nýjum einingum.
Höfundamir rekja þær staðreyndir
sem snerta flakk ýmissa þjóðflutninga-
þjóða og lok þeirra svo og hvemig
tengsl mynduðust milli þeirra innbyrð-
is og kirkjunnar og rómversks valds og
menningar. Nöfn margra þjóða koma
hér við sögu og saga þeirra þjóða sem
urðu mótandi í sköpun ríkja á miðöld-
um.
Rit þetta er eitt rita ritraðar, sem
nefnist „Transformation of the Roman
World".
SIGIAUGUR BRYNLEIFSSON
FRÁ FEÐRAVELDI TIL
JAFNINGJARÉTTAR
1. Feðraglenna
ENGINN venjulegur karlmaður er
svo var um sig að kona geti ekki
náð tökum á maga hans og hreðj-
um og þar með svipt hann sjálf-
stæði um tíma; það veit hver
þroskuð kona og verður ekki álas-
að fyrir að reyna hvort tveggja.
Ég ætla ekki að biðjast afsökun-
ar á að byrja greinaskrif um feðraveldi og jafn-
ingjarétt á orðum sem flokka má undir karl-
rembu enda eru greinamar tilraun til að koma
orðum að málefni sem á líðandi stund brennur
á fjölmörgum íslenskum karlmönnum, og er í
stystu máli sagt þetta sem ég nefndi.
Greinarnar fjalla um þróun frá feðraveldi til
jafningjaréttar kynjanna, einkum í fjölskyldu-
lífi sínu, og er lögð áhersla á afleiðingarnar
fyrir karlkynið, af augljósum ástæðum, það er
óvissu, sjálfsmyndarki’eppu og aðrar tilfinn-
ingahremmingar sem því fylgir að komast
aldrei í spor forfeðranna við eigið fjölskyldu-
hald heldur verða að fylgja breyttum
gildum fjölskyldulífs og forræðis.
Algengt er að karlar stofni til heimil-
is, eignist konu og börn, en finni sig
aldrei í leiðtogahlutverki á heimilinu,
það gerðu karlar fyrr á tíð jafnvel þótt
þeir væru að heiman mánuðum saman, -
og ekki í öðru hlutverki en skaffarans
uns fjölskyldumynstrið, sem alltaf hefur
hangið í burðaliðnum, fellur andvana
fyrir fætur heimilisfóðurins og honum
er kennt um útkomuna. Áður en karl
veit af er hann skilinn og óyfirstíganleg-
ir múrar hafa risið milli hans á annan
veg, konunnar og barnanna á hinn.
Hann hefur verið dæmdur að sér fjar-
stöddum fyrir sakir sem hann ekki skil-
ur, og er kominn í fangelsi sem girðir
hann af hvai' sem hann dvelur. Algengt
að af leiði óráðskennda vanlíðan, svo
megna og langvinna að stappi nærri vit-
firringu.
Ég fann nokkrar reynslusögur á net-
inu til að skýra mál mitt. Til að ganga
ekki of nærri hagsmunum neins sem á í
umgengnisvanda vegna barna sinna
valdi ég þaðan frásagnir nokkurra frá-
skilinna bandarískra karlmanna. Eftir-
farandi fjögur dæmu eru furðu lík þeim
úr næsta götu:
1) Sektarkenndin fyrir að hafa brugð-
ist börnunum kemur upp á yfírborðið
þegar ég er með þeim. Eg svitna eins og
ég sé með hita; hræddur um hver muni
verða í vegi okkar reyni ég að láta eins
og allt sé með felldu, og á leiðinni heim
frá þeim get ég ekki haldið aftur af ekk-
anum. Eg fylgist með þeim vaxa frá mér
og öllum nærri þeim reyna að koma í
minn stað ... og stundum er svo að sjá sem
það takist. Stundum spyr ég sjálfan mig... til
hvers að reyna þetta frekar?
Ég er ekki raunveruleikinn í lífí barnanna.
Konan fyrrverandi hefur sagt þeim að ég sé
ekki faðir þeirra iengur og þau þurfí ekki að
fara eftir því sem ég segi. Síðast þegar ég
heimsótti syni mína bjuggum við til flugdreka
saman, svo átti það að heita. Við lukum ekki
verkinu því konan og kærastinn voru á næsta
leyti og biðu þess að við lykjum okkur af svo
þau gæti farið. Ég gafst upp undan þrýstingn-
um.
Nú takmarkast stundir mínar með strákun-
um við Makdónaids því þeir geta ekki komið
heim með mér. „Vegna þess að konan mín
fyrrverandi hefur sannfært þá um að þeir séu
enn ekki tilbúnir tii að hitta unnustu mína. En
þvímá bæta viðaðhvaðsem áhyggjum mínum
líður held ég áfram að borga meðlagið...“
2) ... Þegar ég fór ti-úði ég ekki öðru en við
myndum ráða við vandann. Ég sá fyrir mér að
ég myndi hitta börnin mín, og líf okkar saman
yrði innihaidsríkt og skemmtiiegt. Reynsian
sýnir aftur á móti að ég fjarlægist þau með
hverjum deginum sem líður.
Jafnvel þótt engin takmörk séu fyrir um-
gengninni, engin tímamörk né eftirlit og ég
geti komið hvenær sem er þá reynist óum-
ræðilega erfítt að fylgja því eftir. Heima hugsa
ég um þau nótt ogdag. Ég seiiist til símans en
kem mér ekki að því að hringja.
Einu sinni í viku eða svo harka ég þó nægi-
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Áður en karl veit af er
hann skilinn og óyfirstíg-
anlegir múrar hafg risið
milli hans á annan veg,
konunnar og barnanna á
hinn. Hann hefur verið
dæmdur að sér fjarstödd-
um fyrir sakir sem hann
ekki skilur, og er kominn í
fangelsi sem girðir hann
af hvar sem hann dvelur.
lega af mér til að hringja og þá er alveg eins
víst og ekki að börnin mín hafí eitthvað annað
fyrirliggjandi daginn sem ég er tilbúinn til að
koma í heimsókn. Síðustu helgi hafði elsti son-
ur minn „gleymt“ mér og ekki látið mömmu
sína vita að von væri á mér. Þegar ég hringdi
tii að kanna hvort eitthvað hefði komið upp á
fékk ég að heyra að þau myndu ekki verða
heima..
3)... Skömmu eftir að nýr maður bættist
við heimilið lýsti móðir barna minna eftirfar-
andi yfír í símsvarann: „Þetta er heimili Söru,
Jóseps, Tim ogBetty.“
Nöfnin eru barnanna, móður þeirra ogr
manns sem fiutti inn ári eftir skilnaðinn. I
hvert sinn sem ég hringdi mætti mér þessi yf-
irlýsing um hið nýja fyrirkomulag og ég kom
mér ekki til að skiija eftir skilaboð til barn-
anna. Seinna breyttist það, og ég hef ekki tölu
á þeim skiiaboðum sem ég ætlaði börnunum
en aldrei náðu lengra en í símsvarann ...
... Börnin voru notuð sem vopn á mig, og
það reyndist svo beitt að ég afbar það ekki
nema fyrir orð vina minna um að enginn getur
að fullu gengið öðrum í föðurstað. Svo mikið er
víst. Ekkert stenst samjöfnuð við það sam-
band. Og samstaða við skyldmenni mín varð til
þess að ég afbar oftast nær hremmingarnar
sem fylgdu; fyrir þeirra orð tók ég ekki inn á
mig kvikindisskapinn eins og ég hefði gert án
þeirra. Sömu áhrif hafði tilsjónarmaður sem
mér var skipaður til að koma betri skikkan á
umgengina.
4) ... Við skilnaðinn varð hugarstríð mitt
svo mikið að ég fór að trúa því að ég myndi
ekki afbera það. Ég hafði alltaf álitið sjálfan
mig harðan af mér og sigurstranglegan uns ég
upplifði það að vera sviptur fjölskyldu minni.
Éggat ekki afborið sársaukann sem égfann
tii hverju sinni sem ég hitti móður barnanna
minna heidur flúði (bókstaflega) í athvarf fyrir
trúaða. Ég hafði ekki samband við hana eða
börnin í þrjár vikur. Ekki fyi-st og fremst
vegna sjálfs mín heldur til að sigrast á
gremjunni út í móður barnanna svo ég gæti
reynst þeim hæfur faðir...
Mörg hjónabönd bresta vegna vangetu karl-
mannsins til að standa undir fjölskyldu, efna-
lega, tilfinningalega, mynduglega. Slíkt er
flókin framkvæmd sem ekki er frekar á
ábyrgð konunnar en hans og er ekki verið að
gefa neitt slíkt í skyn hér. Einstök atvik eins
og framhjáhald réttlæta einnig skilnaðarkröf-
ur hvors kynsins um sig. En í þessari umræðu
minni er ekki verið að fjalla um einstök tilvik
heldur stefnu sem hjúskaparmál hafa tekið
fyrir öllum hjónum, hvort sem þau halda
sjó á hjúskaparfleyi sínu eða ekki; þróun
þá frá hefðbundinni uppbyggingu fjöl-
skyldulífs fyrri tíma til gagngerra breyt-
inga á öllum hlutverkum innan fjöl-
skyldunnar og jafnframt dvínandi mikil-
vægis hennar fyrir afkomu og uppeldi.
Farið verður frekar út í þennan fram-
gang mála, forræðissviptingu þjóðfélags
sem skikkar hjónum með börn eftirlit af
öllu tagi. Eftirlit sem beygir bæði undir
félagslega leiðsögn og gerir drauminn
um friðhelgi einkalífsins - að draum. Slík
er forsjá barnaverndarnefndar, heilsu-
gæslu, reglna um útivist, orlofsfrádrátt
af launum, framlög í lífeyrissjóði svo
nokkuð sé nefnt. Bæði eru í sama báti í
straumi sem hrifið hefur af þeim árarn-
ar.
Um niðurbrotið fjölskyldulíf kann að
gilda sama og bátskel í stórsjó; hún var
einfaldlega aldrei ætluð til að standa af
sér slíka boða. Gagngerar breytingar á
samsetningu þjóðfélagsins og á þeim
straumum sem um það leika koma niður
á hinni hefðbundnu fjölskyldu, ekki bara
ættunum, þ.e. stórfjölskyldunni, heldur
brýtur beinlínis á hefðbundnum úrræð-
um við þeirri náttúrlegu þörf að stofna
til félagsskapar um frumþarfirnar með
hinu gagnstæða kyni. Og það sem af
þeim þörfum leiðir. Frumþarfir sér-
hvers manns eru auk kynhvatar, a.m.k.
næringar- og eignaþörf, svo og virðing
fyrir persónuhelgi. Skilyrðin til þessara
hluta eru gagngert önnur í dag en voru
fyrir lýðræði eins og allir vita.
Fjölskyldan
Fjölskyldan, eins og hefðirnar hafa viljað að
hún væri, er flóknasta samfélagsform sem til
er enda á öllum tímum og hvarvetna verið
hlutverk fjölskyldunnar að vai’ðveita það
margræði sem hverjum manni er nauðsynlegt
þroskaskilyrði á uppvaxtarárum hans til að
hann komast til manns og verði ekki að þræl
eða andlegum krypplingi. Átakamál eru hluti
af þessum nauðsynlegu þroskaskilyrðum og
þess vegna hafa siðirnir hvarvetna haldið
hjónum saman þrátt fyrir sundurlyndi, ef um
það hefur verið að ræða. Nema fyrir hjúskap-
arbrot sem hvergi eru liðin, s.s. trúnaðarbrot.
Hefðbundin fjölskylda er börn, faðir þeirra
og móðir, afi og amma beggja ásamt
margræðum tengslum við menningu og sögu
sem Spretta af sameiningu ættanna og ófyrir-
sjáanlegum afleiðingum þeirrar sameiningar,
þ.e.a.s. börnunum. Margræði hjúskaparlífsins
er áreiðanlega ekki að nauðsynjalausu heldur
til þess fallið að börnin njóti við misjöfn skil-
yrði en þó jafnframt fyrir umhyggju og ást
sem best undirbúnings til að mæta ófyrirsjá-
anlegum aðstæðum á fullorðinsárum sínum.
Að þau reynist hæf, þegar fram í sækir, til að
takast á við líf sitt og annarra. Þessi þroska-
skilyrði fjölskyldulífsins, margræðið og ófyrir-
sjáanleikinn, hafa rýrnað jafnt og þétt á um-
liðnum árum og áratugum í íslenska þjóðfélag-
inu sem og í nágrannalöndunum. -
Þessi greinaflokkur er í fjórum hlutum og birtist í
næstu blöðum. Höfundurinn er rithöfundur.
ÍSLENSK fjölskylda fyrr á öldinni þegar eiginmaðurinn var
skaffarinn og raunverulegur heimilisfaðir - pater familias.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. OKTÓBER 1998