Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Qupperneq 12

VINNAN gerir okkur virk, við verðum þátttakendur. Við fáum tækifæri til að vera frjó, að ná árangri. Atvinnuleysi er í raun ekkert annað en
skipulagsvandamál eða skortur á frjósemi sem ekkert samfélag ætti að sætta sig við til lengri tíma.
Á ÉG AÐ GÆTA
BRÓÐUR MÍNS?
EFTIR SKÚLA THORODDSEN
Samfélagið þarfnast siðferðis og sjálfsaga. Siðferðis-
reg lur eri j umferðarreglur þess sem er rétt eða rangt.
E ngu að síður ber að varast hinn harða, ógnandi
móralisma, sem þvingar aðra að sínum skoðunum.
Menn þurfa frelsi en ekki endilega þannig frelsi
að engu sé að tapg.
HIN AUKNA velmegun er nýtt á rangan hátt af mörgum, til sællífis í stað velferðar og lífs-
gæða. Það má segja að nú sé tími velmegunarsjúkdóma og hið þriðja tímabil í þróun heilsu-
fars sé hafið. Alltof feit og þunglamaleg börn (eins og drengurinn á myndinni) eru ekki góð
visbending.
AÐ sem flestir sækjast eftir í líf-
inu og með lífinu eru lífsgæði.
Leiðin að lífsgæðunum er því mið-
ur óþekkt, þótt hægt sé að benda
á atriði sem skipta máli á þeirri
leið. Ég nefhi samband á milli
manna og náin tengsl sem geta
verið fyrir hendi í para- og vina-
samböndum. Að tilheyra hópi eða vera í fjöl-
skyldu er mikilvægt. Einmanaleikinn er and-
stæða þessara lífsgæða. Lífsgæði fjalla um ytri
skilyrði þar sem vinna, efnahagur og bústaður
gegna þýðingarmiklu hlutverki. Það er einnig
mikilvægt skilyrði lífsgæðanna hvemig sálará-
standi manna er farið, það er í virkni, sjálfs-
mynd og í tilfinningalegum tengslum. Heilsan
sldpar veglegan sess, ekki bara sú líkamlega,
heldur ekld síður sú sálarlega og andlega.
Nobelsverðlaunahafi i hagfræði, Vassilji Le-
ontief, óttaðist að fólkið fengi sömu örlög og
hrossin, það yrði of dýrt og óhentugt. Vonandi
kemur aldrei til þess, mennimir þurfa að vera.
Við þörfnumst þess að okkar sé þörf, að við
höfum hlutverki að gegna. Vinnan er okkur
mikilvæg, ekki einugis launanna vegna heldur
veitir hún okkur aðrar upplifanir og sambönd
en innan fjölskyldu og heimilis. Hún bindur
okkur við önnur markmið en í einkalífinu og
veitir sjálfsþekkingu og stöðu. Vinnan gerir
okkur virk, við verðum þátttakendur. Við fáum
tækifæri til að vera frjó, að ná árangri. Vinnan
er samkvæmt brasilíska uppeldisfræðingnum
Paulo Freire ekki það gjald sem við verðum að
greiða fyrir það að vera manneskja heldur að-
ferð tíi að elska og til að gera heiminn að betri
dvalarstað. Atvinnuleysi er í raun ekkert ann-
að en skipulagsvandamál eða skortur á frjó-
semi sem ekkert samfélag ættí að sætta sig við
til lengri tíma. í nútímasamfélagi verður leitin
að lífsgæðunum oft endalaust kapphlaup og
margir örmagnast. Stundum er gripið til ör-
þrifaráða. Notkun áfengis og vímuefna er t.d.
orðin slík farsótt að vart er við ráðið. Forsenda
þess að skapa lífsgæði er sú að við viljum og
þorum að hugsa. í leikriti Becketts, Beðið eftir
Godot, segir Valdimar við Estragon;
„Að hugsa, það er ekki það versta."
Og Estragon svarar;
„Nei, nei, en það er nógu slæmt samt.“
„Hvað þá?“
„Að hafa hugsað."
„Maður hefði bjargað sér engu að síður."
Við höfum betri möguleika til lífsgæða ef við
veljum ígrundaða afstöðu til þess sem gerist og
til þess sem við gerum sjálf. Möguleikar sem
við höfum í okkar daglega lífi eru þess virði að
þeim sé velt fyrir sér. Igrundun gerir okkur
kleift að taka skipulagðar, meðvitaðar ákvarð-
anir. Afleiðingarnar eru þá í besta falli æski-
legar eða það sem við var búist. Það er árang-
ur. Ef við tökum ígrundaðar ákvarðanir, en af-
leiðingamar verða ekki þær sem sóst var eftir
verða mistök. Heppni er að taka illa grundað-
ar ákvarðanir ef afleiðingamar em engu að
síður jákvæðar og æskilegar. Það er vandi í
okkar daglega umhverfi, að allt of margir era
að taka illa grundaðar ákvarðanir og afleiðing-
ar era oft langt frá því að vera æskilegar.
Danski heimspekingurinn Sören Kirkegárd
taldi að mikilvægast væri að finna manneskj-
una fyrir þar sem hún er, eigi að flytja úr einu
ástandi í annað, t.d frá vanheilsu til heilbrigð-
is, en aukin sérhæfing, tækniframfarir og
hraði í nútímasamfélagi gerir það að verkum
að mönnum sést stundum ekki fyrir. Það sama
á við um samfélagið. Heilbrigðismál era hlutí
af okkar samfélagsgerð, í örlítið þrengri merk-
ingu, hluti af velferðarkerfínu í heild. Það þarf
að ræða og ígrunda þörfina á að endurskipu-
leggja þetta kerfi og í heildarsamhengi þess
raunveraleika sem við lifum í en ekki sem
þröngt afmarkað sérsvið öðru óviðkomandi.
Á þessari öld er hægt að tala um þrjú skeið í
þróun heilsufars í okkar heimshluta. Fyrst er
tímabil fátækrasjúkdóma með rætur aftur í
öldum kulda, vosbúðar og næringarskorts þeg-
ar hvers kyns sýkingar voru ráðandi heilsu-
vandi. Stjórnmálaástæður fyrir bættum kjör-
um virðast hafa verið jafn þýðingarmiklar fyrir
útrýmingu sjúkdómanna og hinar læknisfræði-
legu ástæður. Hinir klassísku smitsjúkdómar
eru úr sögunni og dánartíðni af þeirra völdum
hverfandi á Norðurlöndum. Hjarta- og æða-
sjúkdómar hafa nú tekið forystu sjúkdóma sem
valda dauða. Krabbamein fylgir fast á eftir.
Síðastliðinn aldarfjórðungur hefur verið tíma-
bil tækniiækninga. Að sjúga fituvef úr líkam-
anum í stað þess að grafast fyrir um orsakir
offitu er dæmi um þetta. Hjartaaðgeðir og líf-
ÞVÍ MIÐUR eru niðurrifsöfl heilbrigðis víða.
Þeim er komið á framfæri i auglýsingum og
kvikmyndum og jafnvel meðvitað í duldu
formi. Þannig smjúga eiturlyfjaauglýsingar
inn í vinsæla popptónlist og myndbönd.
færaflutningar eru önnur dæmi. Þrátt fyrir
samdóma álit vísindamanna um helstu áhættu-
þættí vanheilsu, er aukin velmegun nýtt á
rangan hátt af mörgum, til sællífis í stað vel-
ferðar og lífsgæða. Því má segja að tími vel-
megunarsjúkdóma og hið þriðja skeið í þróun
heilsufars sé hafið.
Margir sem leita til sérfræðilækna í dag,
kannski þrír af hverjum fjóram, þjást ekki af
líkamlegum kvillum fyrst og fremst. Vanheils-
an á sér margþætta skýringu. Ein getur verið
lífið sjálft. Fyrir marga er oft of erfitt að vera
til og vanheilsan stafar af geðræum, tílfinn-
ingalegum, andlegum eða félagslegum ástæð-
um. Hin nýja vanheilsa birtist í formi mis-
notkunnar á eigin lífi og annarra, lélegri
sjálfsímynd, árásarhneigð, valdbeitingu og tíl-
finningalausri hegðan. Þessi tegund vanheilsu
flæðir yfir eins og farsótt sem lesa má um og
sjá í fjölmiðlum nánast daglega. Nærri því
þriðja hver manneskja hefur sjálfsvígshugleið-
ingar einhverju sinni í lífinu.
Að skapa traust er sennilega mikilvægasta
félagslega verkefnið sem samfélagið, stendur
frammi fyrir í dag, bæði pólitískt og meðal að-
ila vinnumarkaðarins. Traust er tilfinning og
sannfæring fyrir því að aðstæður batni eða
verði a.m.k. eins góðar og mögulegt er. Skort-
ur á traustí felur í sér vanhæfni til að takast á
við áhættur lífsins og óöryggi. Velferðar- og
heibrigðiskerfið verður að skapa traust. Fyrir
einstaklingana er það eigið eftirlit með sinni
andlegu heilsu sem er lykilatriði. Finnski
heilsusérfræðingurinn Aarons Antíonovsky
telur mikilvægast til að geta tekist á við stöðu
sína í lífinu, að skilja og finna að lífið sjálft
skiptí máli, hafi þýðingu. Því miður er margt í
nútíma samfélagi sem vinnur gegn og grefur
undan trausti. Starfsöryggi fer hverfandi. Fjöl-
skyldur riðlast. í rannsókn meðal skólabarna í
fimm löndum svöraðu 11% sænsku barnanna
spumingunni um hvort einhverjum þætti vænt
um þau, að svo væri aldrei. Maður veltir fyrir
sér hvort „stofnunin“, leikskólinn eða skólinn
sé að verða fasti punkturinn í lífi margra barna
í þeim svokölluðu velferðarsamfélögum.
Kannski sá eini hjá mörgum bömum.
Allt mannlegt líf er umgirt reglum. Sumar
eru lögfræðilegar og byggjast á lögum og
■samningum. Aðrar era óskráðar. Reglumar
hafa það makmið að auka væntingamar í
mannlegum samskiptum. Fyrirfram ákveðið
hegðunarmynstur köllum við siðvenjur. Þær
fjalla um hvað sé fáguð eða ófáguð hegðun.
Fylgi maður þessum reglum, hegðunar-
mynstri, er maður í sátt við umhverfi sitt og
virtur. Ef ekki er manni útskúfað. Sá sem
hugsar hefur hæfileika til að taka afstöðu út
frá skynsemi sinni.
Annar flokkur mannlegra reglna, hinar sið-
ferðislegu reglur, fjalla um hið góða eða hið
vonda. Með siðferði (ethic) er átt við hvað
manni ber að gera eða ber ekki að gera. Sið-
ferði er á nokkum hátt sett yfir aðrar reglur
um mannleg samskipti. Hótun um refsingu
gerir ekki manninn siðferðislega réttíátan.
Baráttan gegn siðferðisbrotum er háð með því
að höfða til hins góða í manneskjunni, með
upplýsingum og félagslegum þrýstingi. Sið-
ferði er skilgreingin á siðferðisreglum (moral)
og endurspeglun á mikilvægi þeirra í mann-
legri hegðan. Siðferðisreglur fjalla um það sem
er gott og vont. Siðferði gerir ráð fyrir sam-
kennd milli manna það er ábyrgð sem gengur
lengra en hin lagalega. Hin ldassíska saga úr
biblíunni um Kain og Abel; „Á ég að gæta
bróður míns?“ endurspeglar hvaða ábyrgð ég
ber á því sem gerist í kringum mig.
Það eru tengsl milli þess hvemig fólki líður
og þeirra siðferðislegu reglna sem gilda. Þar
sem menn eru háðir hverjir öðrum vakna
i.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 3. OKTÓBER 1998