Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Síða 13
SJALFSMYND Önnu Ancher frá 1888. Málarinn kennir dóttur sinni að lesa.
ANNA ANCHER OG FLEIRI
SKAGAMÁLARAR
spurningar um siðferði. Heilsa annaiTa er háð
því hvernig við hegðum okkur. Heilsa okkar er
háð því hvernig aðrir hegða sér. Að setja sig í
vanda annarra og samkennd eru forsenda þess
að við getum hegðað okkur siðferðislega. Móð-
ir Teresa lét eitt sinn til leiðast að halda fyrm-
lestur fyrh- alþjóðafund iðnrekendur. Hún
spurði: „Þykir ykkur vænt um starfsmenn ykk-
ar?_“
Abyrgð er nokkurs konar trygging fyrir því
að æskilegir atburðir eigi sér stað eða að
óæskilegir atburðh- verði ekki. Að bera ábyrgð
á öðrum felur í sér skuldbindingu til að láta sig
varða eða grípa inni þá atburðarás sem á sér
stað. Að leggja eigið siðferðismat á aðra felur í
sér „moralisma," það að þröngva siðferðisskoð-
unum sínum upp á þá. Þegar allt er með felldu,
ætti hver og einn að bera ábyrgð á sjálfum sér.
í mannlegu samstarfí ætti einstaklingsábyrgð
að tengjast ábyi'gð hvers og eins og einnig
ábyi’gð á hinu besta fyrir heildina. Abyrgð ger-
ir ráð fyrir frelsi en geti maður ekki haft áhrif
er ekki unnt að núa manni því um nasir að eitt-
hvað hafí farið úrskeiðis. Sem starfsmaður ber
maður lagalega ábyrgð. Til er stjórnunará-
byrgð og fagleg ábyrgð sem byggist á hefðum
og siðferðisreglum. Hver og einn sem ráð-
stafar verðmætum hefur leiðtogaábyrgð. Léleg
stai-femi stafar í mjög mörgum tilvikum á því
að henni er bara stjórnað af stjórnendum.
I umræðu um heilbrigðismál vill „sjúklingur-
inn“ stundum gleymast, gildi hans og mann-
helgi. Hvað gerum við ef manneskja lifu-,
hættulega og óábyrgt? Hvaða möguleika eru
til þess að hjálpa manneskju til þess að sjá
hættuna sem leiðir til sjálfseyðingar? Hver er
sá siðferðisréttur að hafa áhrif á aðra? Þótt
persónufrelsi sé hátt virt í okkar samfélagi
ætti hver einstaklingur að hafa rétt til að fá
upplýsingar um þekkta áhættuþætti heilbrigð-
is og afleiðingar þeirra út frá sjónarmiði heild-
arinnar og samfélagsins. Heilbrigðisþjónustan
ætti að vera vettvangur trúnaðar manna á
milli. Þennan trúnað þyrfti að flytja út í samfé-
lagið. Það er okkar skylda, það er okkar
ábyrgð. Þroskaður einstaklingur sættir sig við
það ófrelsi sem er forsenda alls frelsis. Við ráð-
um ekki algjörlega sjálf lífi okkar og örlögum.
Samfélag án áhrifa, án vissrar þvingunar í
þágu samfélagsheildarinnar er óhugsandi.
Samfélagið þarfnast siðferðis og sjálfsaga. Sið-
ferðisreglur eru umferðarreglur þess sem er
rétt eða rangt. Samt ber að varast hinn harða,
ógnandi móralisma. Menn þurfa frelsi en ekki
endilega þannig frelsi að engu sé að tapa. Það
hlýtur t.d. að vera skylda okkar að grípa inn í
áfengismisnotkun og eiturlyfjaneyslu og jafn-
vel leita hana uppi til að þvinga menn til að
takast á við vanda sinn. Ef ekki sjálfra sín
vegna, þá vegna aðstandenda sinna og samfé-
lagsins.
Sú hætta er fyrir hendi að of ákafur heil-
brigðisáróður eða upplýsingaflæði verði of
straumþungt, það verði eins og að drekka vatn
úr brunahana. Til er mun meira magn upplýs-
inga en maður getur nokki-u sinni svelgt.
Vissulega er hægt að andmæla heilsuráðlegg-
ingum en því miður er ekki, þegar til lengri
tíma er litið, hægt að mótmæla lífefnafræðileg-
um viðbrögðum líkamans. Við þörfnumst frels-
is fyrir þá sem ráða við að vera frjálsir. Þegar
Bandaríkin reyndu að koma í veg fyrir áfengis-
bölið með banni á þriðja áratugnum urðu menn
ef til vill frískari, en samfélagið varð sjúkt.
Heilbrigðisþjónustan er smám saman að taka
við nýju hlutverki huggai-ans og lausnara
mannlegra vandamála og sambanda. Hugtökin
sjúkdómur, umönnun og meðferð eru að víkka.
Þeir sem sjúkdómsgreina eru að verða fleiri.
Það er nauðsynlegt íýrir heilbrigðisþjónustu
að setja sér markmið. Ekki síst þegar mikið er
í húfí. Því meira sem er í húfí því ígrundaðra
þarf markmiðið að vera. Fyrst og fremst þarf
það að fela í sér raunhæfa möguleika á að hægt
sé að ná því.
Velferðarkerfíð stendur á þýðinganniklum
tímamótum. Annars vegar þarf að sigrast á
gríðarlegum viðfangsefnum t.d. vegna vaxandi
öldrunar og vandamálum tengdum félagslegri
einangrun. Ný kostnaðasöm meðferðartækni,
auknar kröfur almennings og væntingar fólks
eru til þess fallnar að auka á þrýsting um meiri
þjónustu samtímis því sem opinber útgjöld eru
undir ströngu aðhaldi. Ný tækifæri eru hins
vegar til að takast á við og sigrast á þessum
viðfangsefnum og tryggja raunverulega ávinn-
inga heilbrigðis og lífsgæða. I umræðum um
vanda velferðar- og heilbrigðiskerfisins má
höfða til ábyrgðar einstaklingsins frammi fyrir
því verkefni sem lífið og starfíð býður upp á.
Þar er reyndar hver sjálfum sér næstur. Það
er þess vegna mikilvægt að við áttum okkur á
hvar við sjálf stöndum. Forsenda þess er að
átta sig á þeim grundvallarspurningum sem
varða það að vera maður og þá ekki síður
spurningum sem varða umhyggjuna fyrh’ lífínu
sjálfu, þyki okkur vænt um það.
Höfundur er lögfræðingur með diploma í heilbrigðis-
þjónustufræðum fró Norræna heilbrigðisþjónustuhá-
skólanum í Gautaborg. Hann starfar hjá framkvæmd-
astjórn Evrópusambandsins að heilbrigðismálum.
BÆRINN Skagen er nyrsta byggt
ból í Danmörku. Hann er austan-
vert á nyrsta hluta Jótlands sem
teygir sig til norðausturs og
mjókkar sífellt og endar loks í ör-
mjóum tanga, Grenen, þar sem
mætast með töluverðum krafti
hafstraumar Kattegats og Ska-
geraks. Vestanvert á skaganum er Gamle
Skagen.
Sjávarþorpið Skagen fékk kaupstaðarrétt-
indi árið 1413. Ibúar sóttu auðvitað sjóinn og
stunduðu auk þess landbúnað en áttu í sífelldu
stríði við sandfok sem til dæmis sökkti kirkju
heilags Lárentíusar þar í grennd árið 1795
þannig að nú stendur aðeins turninn upp úr.
Fyrsti viðurkenndi myndlistarmaðurinn,
Martinus Rörby, kom fyrst til Skagen 1833.
Bróðh- hans var þar bæjarfógeti og tók auk
þess á móti gestum sem til bæjarins komu þar
sem þar var þá ekkert hótel.
En veitinga- og gististaður Bröndums var
kominn til sögunnar 17. ágúst 1859 þegar
þekktan gest bar að garði. Þar var á ferð sjálft
ævintýraskáldið Hans Christian Andersen.
Gestgjafahjónin, Erik og Ane Hedevig
Bröndum, báru kennsl á gestinn og vildu gera
vel við hann. Þjónustustúlka var send til norð-
urstrandarinnar að sækja rauðsprettur, þær
stærstu sem hún fengi. Ferð hennar dróst
nokkuð á langinn. Andersen var bæði þreyttur
og kaldur eftir dagsferð í vagni á hálfgerðum
vegleysum í sandinum alla leið frá Frederiks-
havn, 40 km leið. Gigtin og tannpínan létu ekki
á sér standa og þegar honum fór að leiðast bið-
in eftir matnum fékk hann eitt af sínum þekktu
geðvonskuköstum sem varð til þess að Ane
Hedevig sem komin var á steypirinn fór grát-
andi upp á loft og fæddi um nóttina nokkuð fyr-
ir tímann dótturina Onnu sem seinna hlaut ætt-
arnafnið Ancher.
Bröndums hótel var byggt upp af gömlu
kaupmannssetri stjúpföður Eriks Bröndums,
fóður Önnu. Erik var silki- og vefnaðarvöru-
kaupmaður menntaður í miðborg Kaupmanna-
hafnar á dögum Friðriks 6. Sökum dauðsfalls
var hann kallaður heim og gerðist kaupmaður
og veitingamaður á Bröndums hóteli á Skagen.
Hann og kona hans, Ane Hedevig fædd Möller
þaðan af staðnum, eignuðust sex börn, fjórar
dætur og tvo syni. Anna var eina bamið sem
giftist. Degn, bróðir hennar, tók nauðugur við
EFTIR ÖNNU MARÍU ÞÓRISDÓTTUR
Anna var innfædd á
Skagen í Danmörku, en
Michael eiginmaður henn-
ar var einn þeirra málara
sem hrifust af birtunni á
Skagen og settust þar að
á síðustu áratugum 1 9.
aldarinnar. Þótt Anna
Ancher hefði mörgu að
sinna og ekki með mikla
listmenntun að baki, náði
hún því að verða athyglis-
verður og persónulegur
málari og myndir hennar
búa yfir sérstökum þokka.
veitingarekstrinum af föður sínum. Systurnar
Marie og Hulda sáu um þjónustustörfm á hótel-
inu mestan hluta ævi sinnar og gamla Ane,
móðir þeirra, stóð við eldavélina til áttræðs.
Eldhús hennar var nokkurs konar félagsráð-
gjafamiðstöð síns tíma á Skagen og margar
matarkörfur báru fátækir þaðan út.
Dóttirin Anna lét ekki sitt eftir liggja og
vann ötullega við þjónustustörfin á hótelinu.
Sumarið 1874 kom Bornhólmsbúinn Michael
Ancher í fyrstu heimsókn sína til Skagen og fór
auðvitað á Bröndums hótel.
Anna skrifar: „Sumarið kom og einn góðan
veðurdag, 13. júlí, kom ungur, síðhærður málari
berandi málarakassann sinn og bað um fæði og
húsnæði. Hann borðaði þrjár steiktar dúfur og
hefði líklega getað borðað fleíri, sjálfur líktist
hann einni af hinum mögru kúm Faraós. Ég
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ANNA Ancher, Ijósmynd frá fullorðinsárum
hennar.
fékk leyfi til að færa honum te og virti hann
gaumgæfilega fyrir mér: já, hann var ekki sem
verstur...“
Anna varð 15 ára þetta sumar og Michael 25.
Honum var boðið í fermingarveislu Önnu þegar
hann varð einn eftir af þeim málurum sem
dvöldu á Skagen þetta sumar.
Anna fékk áhuga á myndlist þegar hún
kynntist kostgöngurunum, málurunum, á hótel- <
inu. Hún málaði í fyrstu ævintýralegar vatns-
litamyndir en Karl Madsen, sá sem fyrst
sagðihenni til, benti henni á að snúa sér að
raunveru hversdagsleikans.
Karl Madsen var skólabróðir Michaels ►
~ MENNING/LISTIR 3. OKTÓBER 1998 1 3