Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1998, Page 15

„SÖRLI RÍÐUR
í GARÐ"
EFTIR STEINGERÐI STEINARSDÓTTUR
✓
ARIÐ 1928 birtist í Lesbók Morgunblaðsins kvæðið Vikivaki eftir Guð-
mund Kamban. Fróðir menn þóttust strax kenna að skáldið hefði sótt
sér innblástur í Sörla þátt Brodd- Helgasonar. Líkt og margir aðrir ís-
lendingasagnaþættir er hann ákaflega stuttur og frásögnin kannski
ekki eins tæmandi og æskilegt væri. Þar segir af kvonbænum Sörla
Brodd-Helgasonar til Þórdísar dóttur Guðmundar ríka á Möðruvöllum.
Guðmundur var höfðingi og goðorðsmaður og hélt jafnan heima á
Möðruvöllum mikið lið ungi'a manna af göfugum ættum. Sörla hittir
Guðmundur á þingi eitt árið og hefur með sér heim enda maðurinn hinn siðmannlegasti
eins og segir í sögunni.
Brátt fór að bera á því að Þórdís og Sörli höfðu meira og oftar að ræða saman en eðli-
legt gat talist millum heimilisfólks. Guðmundur segir ekkert við Sörla en sendir dóttur
sína til Einars bróður síns sem bjó á Þverá í Eyjafirði. Sennilega hafa þau Sörli og Þórdís
náð að kveðjast áður en hún fór í vist til frænda síns en þannig lýsir Guðmundur Kamban
kveðjustund þeirra.
Að ofan helkaldar stjömur stara
með strendu sjáaldri úr ís
á funakoss milli kaldra vara
svo kaldra að andi manns frýs.
Og máninn skín á oss skyldurækinn,
vill skilja milt okkur við.
Við stöndum tvö hér við tunglskinslækinn
og teljum áranna bið.
Sagan segir svo að Þórdís hafl dvalið ár hjá frænda sínum áður en Sörli vitjaði hennar.
Hún gengur út til lérefta sinna og tekur eftir manni einum miklum sem ríður í garðinn. Þá
verður henni að orði: „Nú er mikið um sólskin og sunnanvind og ríður Sörli í garð.“ Sörli
leitar síðan fulltingis góðra manna til að snúa fóður Þórdísar og leyfa þeim að eigast.
Hann snýr sér fyrst til Einars fóðurbróður hennar en hann bendir honum á Þórarin tóka
Nefjólfsson og segir hann bæði vitran mann og auk þess vin Guðmundar.
Þórarinn tóki fer til Guðmundar og spyr hvers vegna hann vilji ekki gefa Sörla dóttur
sína, hann sé bæði ættstór og vel menntaður. Guðmundur segist að sér gangi það eitt til að
sér líki ekki það orð sem áður hafí farið af kynnum þeirra. En á þjóðveldisöld virðist al-
mennt hafa ríkt mikil andúð gegn því að ástir tækjust með hjónaefnum áður en þau gift-
ust. Guðmundi þykir það því blettur á virðingu sinni að ástæða hafi þótt til að slúðra um
Þórdísi og Sörla. Þórarinn ræðir þetta örlítið lengur við hann en segir svo eitthvað á þá
leið að líklegasta skýringin á tregðu Guðmundar til að gefa Sörla dóttur sína sé að hann
vilji ógjarnan að út af honum (þ.e. Guðmundi) sem nú sé valdamestur í landinu komi dótt-
ursonur honum enn meiri. Þessir ofurlítið lúmsku gullhamrar urðu til þess að Guðmundur
gafst upp og samþykkti ráðhaginn enda þótti honum iofið gott. Sagan segir einnig að Þór-
arinn hafi þekkt skap Guðmundar og vitað hvað þyrfti til samþykkisins.
Lengri er Sörla þáttur ekki að öðru leyti en því að talið er upp eitthvað af afkomendum
þeirra Þórdísar og Sörla. Skáldin hafa hins vegar tekið sér hið fræga skáldaleyfi og bætt í
eyðurnar. Guðmundur Kamban gerir söguna að dæmisögu um ást, tryggð og trúfesti. Þór-
dís bíður og efast aldrei eitt andartak um tryggð Sörla. Svo virðist þó að skáldið álíti tím-
ann sem Þórdís bíður í festum langan. Sörlaþáttur þegir hins vegar um tímann sem leið
þar til Sörli fékk jáyrði frá tengdaföður sínum en vitað er að ár var Þórdís hjá foðurbróður
sínum. Kannski er Guðmundur hér að lýsa óþreyju ungra elskenda sem bíða þess að hitt-
ast á ný með því að gefa þá hugmynd að tíminn virðist Þórdísi ósköp lengi að líða. Hann
leggur kvæðið henni í munn og þar segir: „Sörla beið ég og síglöð undi við síðustu orð
hans og heit...“ og síðar „Brenni jörð undir berum fótum og blikni sól í þeim eim: Aldrei
skipti eg við annan hótum því eitt sinn kemur heim.“
Guðmundur tengir Sörlaþátt og frásögnina þar öðrum og harmrænni ástarsögum í ís-
lendingasögum. Hann taiar um vantraust Guðrúnar Osvífursdóttur og vonsvik Kjartans
Olafssonar sem með vopnum enduðu sinn fund en Þórdís mælandinn í ljóðinu yrkir um
vissu hjartans og vonglaða íslenska lund. Hann notar tækifærið og minnir fólk á að já-
kvætt hugarfar og bjartsýni auðveldar lífið og segir:
Vappar ósyndur ungi á bakka
með augun blikandi af þrá -
en sumir þora ei til þess að hlakka,
sem þeim er annast að fá.
Gegn svo mörgu, sem guð þeim sendir,
menn gera kviðann að hlíf,
og kvíða oft því sem aldrei hendir,
og enda í kvíða sitt líf.
Guðmundur er hins vegar ekki eina skáldið sem heillast hefur af sögu þeirra Sörla og
Þórdísar og hinum einföldu en fallegu orðum hennar þegar hún sér ástvin sinn ríða heim
að bænum og verður þess vör að sólskinið og sunnanvindurinn fylgja honum. Jakob Jó-
hannesson Smári yrkir í kvæðinu A Möðruvöllum um syngjandi sunnanvindinn sem svífur
um fjallaskarð og gárar gullhár Þórdísar. Að lokum segir hann:
Hlæja nú teigar og tindur
túnið, lækur og barð:
„Sólskin og sunnanvindur -
Sörli ríður í garð.“
Sörla Brodd-Helgasonar er einnig getið í Njálu og þar er hann sagður giftur Þórdísi
dóttur Guðmundar ríka. Þau bjuggu á Valþjófsstöðum í Fljótsdal og líklegt er að Sörli hafi
þegið goðorð í arf frá ömmu sinni Ásvöru Þórisdóttur, Graut-Atlaspnar en Graut-Atli var
meðal sex landnámsmanna sem göfugastir voru taldir í Múlaþingi. Ólíklegt er líka að Guð-
mundur ríki hefði samþykkt að gefa dóttur sína manni sem ekki var goðorðsmaður. Sörli
var af ætt Hofverja frá Hofi í Vopnafirði en Bjarni bróðir hans fór með Hofverjagoðorð.
Njála segir að Flosi Þórðarson hafi leitað til Sörla eins og annarra höfðingja á Austurlandi
eftir liðveislu á Alþingi eftir að hann brenndi Bergþórshvol og ljóst var að Kári Sölmund-
arson hafði komist lífs af. Sörli neitar honum þó um atkvæði sitt á þeirri forsendu að hann
þurfi fyrst að komast að hvern tengdafaðir hans hyggist styðja. Flosi hreytir þá í hann að
hann muni búa við konuríki. Síðar leitar Flosi til Hólmsteins Spak-Bessasonar sem heitir
honum liðveislu en þegar Flosi segir honum að allir höfðingjar Austurlands hafi tekið sér
vel nema Sörli svarar Hólmsteinn því til að helst komi það til að Sörli sé enginn ofstopa-
maður enda varla við því að búast af manni sem tekur með sér sólskinið og sunnanvindinn
þegar hann fer í heimsókn til elskunnar sinnar.
Höfundurinn er blaSamaður í lausamennsku.
ORÐAFORDI I 2
dittó, diktur,
Benedikt og predika
EFTIR SÖLVA SVEINSSON
DITTÓ er stundum notað til þess að tákna sama, sömuleiðis, einkum í rituðu máli.
í skrá gæti til dæmis staðið sem svo: „Tvær ferðabækur í bandi. Einnig tvær dittó
óbundnar." Orðið er komið til okkar frá Ítalíu. Þar merkir ditto það sem var ný-
lega sagt. Það er dregið af latnesku sögninni dicere sem merkir að segja. Ditto er
gjarnan skammstafað do., einkum í bókhaldi, en þar eru oft upptalningar og til hægðar-
auka að skammstafa. Eða eins og skáldið orti:
Hundurinn Snati úr hnena dó
og haninn á Qalhöggi do.
En það er fleira sem hangir á þessari spítu. Danir segja dikt í merkingunni ljóð, kvæði.
Það lærðu Islendingar snemma á öldum og hét diktur, kvæði. En orðið fékk líka merking-
una upplogin frétt, enda eru slíkar fregnir skáldskapur með sínum hætti. Menn dikta upp
fréttir ef þeir eru ósannsöglir.
A latínu merkir dictio það sem er sagt, orð. Þess vegna heitir orðasafn nú dictionary á
ensku og fleiri útlendum málum. Dicere, að segja, tekur með sér fjöldamörg forskeyti
sem gefa sögninni sérstaka merkingu hverju sinni. Þær hafa flestar skilað sér til Eng-
lands um Frakkland, og mörgum þessum orðum er ýmist slett í íslensku máli eða þau
hafa hlotið þar þegnrétt. Benedicere var að segja faguriega, blessa. Af því er komið
mannsnafnið Benedikt, dregið af benedictus, hinn blessaði. Menn hafa heitið Benedikt á
Islandi síðan á 12. öld. Eitt afbrigði nafnsins er Bengt og tíðkast á Norðurlöndum. Praed-
icare merkir á latínu að lýsa yfir, staðhæfa. Predika skilaði sér til íslands snemma á öld-
um og merkir nú oftast að halda ræðu við guðsþjónustu, en orðið er líka notað þegar
menn boða ákveðnar skoðanir af hjartans sannfæringu.
Höfundurinn er cand. mag. í íslensku.
VETRARSÓLHVÖRF í LEIFSBÚÐUM
LEIÐRETTING
í SKÝRINGARMYND af vetrarsólhvörfum
í Leifsbúðum sem birtist á bls 5 í gi-ein Guð-
mundai' Hansen í Lesbók 19. okt. sl. urðu
þau mistök að eykt var auðkennd sérstak-
lega með lit, en of breitt. Eykt er eins og hér
er sýnt samkvæmt Grágás: „Þá er eykt, er
útsuðurátt er deilt í þriðjunga, og hefur sól
gengna tvo hluta en einn ógenginn.“ Leið-
réttist þetta hér með.
ATHUGASEMD
í LESBÓKARGREIN h. 19. september skrif-
ar Guðmundur Hansen um hvernig megi
fmna hnattbreidd Leifsbúða eftir staðhæfing-
unni frægu í Grænlendingasögu: yMeira var
þar jafndægri en á Grænlandi eða Islandi. Sól
hafði þar eyktarstað og dagmálastað um
skammdegi.“
Höfundur túlkar orðið eyktarstað sem
tímabilið milli kl. 15.30 og 16.30 eftir sóltíma.
En eyktarstaður er alls ekki ákveðinn tími og
þvi síður tímabil dagsins, heldur tiltekinn
staður á láréttum sjónbaug eins og orðið
bendir til, 52,5 gráðum vestar en hádegisstað-
ur. Þetta má ráða á augljósan hátt af ákvæð-
um í Grágás, bls. 24 og 33-34 í útgáfunni frá
1992. Þegar sólin er komin yfir eyktarstað
hefur hún gengið tvo þriðjunga af útsuður-
sátt. Og sólin er alls ekki alltaf á sama tíma
dags yfir þessum stað, en í því meðal annars
felst skekkjan í greininni. Sólin er yfir (eða
undir) eyktarstað meira en klukkustund fyrr
um hásumar en í skammdegi og sá munur
eykst mjög þegar suður dregur frá íslandi.
Þegar þetta er orðið Ijóst er hægt að reikna
eftir stjörnufræðiformúlum að hnattbreidd
Leifsbúða hafi verið rétt rúmlega 50 gráður,
nærri því eins og hjá fornleifunum sem Helge
Ingstad uppgötvaði í L’Anse aux Meadows á
Nýfundnalandi. Þar hefur þó ekki verið Vín-
land sjálft, heldur þýðingarmikill dvalarstað-
ur á leiðinni til Vínlands, og á leiðinni þaðan
áður en fært var vegna hafíss til Grænlands
að lokinni vetursetu. En auðvitað hefur at-
hugunin á sólargangi skammdegis verið gerð í
vetursetunni. Um frekari röksemdir vísa ég
til bókar minnar Vínlandsgátunnar, bls.
144-147.
En þetta tækifæri er rétt að nota til að
benda á að Þorsteini Vilhjálmssyni prófessor
verður á nærri eins slæmur misskilningur og
Guðmundi, í ritdómi um Vinlandsgátuna í
tímaritinu Sögu. Hann lætur eyktarstað vera
45 gi'áður frá hádegisstað en ekki 52,5 og fær
því fráleita útkomu, svipaða og Arngrímur
Jónsson lærði fékk fyrir fjórum öldum. Fyrst-
ur til að leysa þetta dæmi á rökréttan hátt
með aðstoð stjörnufræðings var Gustav
Storm, norski sagnfræðingurinn sem meðal
annars gaf út Vínlandssögur og forna íslenska
annála á nítjándu öld. En hann vissi auðvitað
ekki um vetursetustaðinn í L’Anse aux Mea-
dows og vísaði réttri niðurstöðu sinni þess
vegna á bug nema sem mjög lauslegri bend-
ingu. Nú er engin ástæða lengur til að gera
lítið úr þessari frumherjarannsókn Gustavs
Storms. En hún bendir aðeins á Leifsbúðir,
ekki Vínland sjálft.
Páll Bergþórsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 3. OKTÓBER 1998 1 5