Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Qupperneq 8

Eftir Indriða Q. Þorsteinsson
SEGJA má að Lokinhamrar í Amarfirði
hafi aldrei talist vera í þjóðbraut,
hvorki á nítjándu öld, þegar Guðmund-
ur Gíslason Hagalín fæddist þar, eða
síðar á tímum sífellt liðugri samgangna, sem
hefur fylgt framfórum tuttugustu aldar. Guð-
mundur Hagalín fæddist 10. október 1898,
sonur hjónanna Gísla Kristjánssonar, bónda
og skipstjóra, og Guðnýjar Guðmundsdóttur
Hagalín. Nafn fæðingarstaðarins ber eigin-
lega með sér, að bærinn er aðluktur. Engu að
síður fór þannig fyrir barninu, sem fæddist
þar, þegar tvö ár skorti í nýja öld, að það náði
góðum þroska með aldri og menntun og hlaut
víðsýni í vöggugjöf. Og veganestið dugði
Guðmundi til mikilllar reisnar á löngu lífs-
hlaupi. Að ævistarfi loknu stóð hann uppi
sem einn mikilvirkasti rithöfundur þjóðarinn-
ar með um fimm tugi bóka að baki, mest
skáldsögur og fjölda þýðinga.
Guðmundur Gíslason Hagalín var mikili
lífsins og lystisemdanna maður og sparði sig
hvorki við leik eða starf. Vinir hans og sam-
starfsmenn á langri ævi voru margir hverjir
bókmenntamenn eða stjórnmálamenn, en úr
þeim og öðru samferðafólki sneið hann per-
sónur í skáldverk sín sem verða minnisstæð-
ar lengi. Uppvöxtur hans í Lokinhömrum
vestra færði hann í takt við alþýðu manna
bæði af kynnum og afspurn. Guðmundur
stundaði sjó á árabátum, vélbátum og skútum
á skólaárum sínum, en hann var við nám í
Núpsskóla á unglingsárum, en fór síðan í
Menntaskólann í Reykjavík. Hann hætti
námi í fimmta bekk. Þá byrjaði hann í blaða-
mennsku og stundaði hana uppihaldslítið
næstu árin. Kynni hans af fólki fyrir vestan
voru honum mikilsverð. Hann gekk í spor
þess, hermdi svör þess og sagnir og steig við
það dansspor sagnaskáldsins, þegar því var
að skipta. Guðmundur var lágvaxinn og þétt-
ur á velli og menn undruðust oft hvílík orka
bjó í honum. A stundum var eins og honum
væri allt mögulegt. Segja má að það hafi ver-
ið einkenni margra samtíðarmanna hans,
sem stóðu saman að því að hrinda Islandi út
úr einangrun Norðurhafa og inn i samtím-
ann. Guðmundur kynntist snemma við hafið
og hóf sjóróðra komungur. Þá lamdi það á
honum þegar hann gætti fjár í fjörunni við
Lokinhamra. Seinna sagði hann sjálfur frá
hver kúnst það hefði verið íyrir hann dreng-
inn, að stökkva á sauðskinnsskóm á milli
ísilagðra hleina án þess að missa fótanna.
Guðmundur Gíslason Hagalín var íyrst og
fremst rithöfundur og taldi sig hafa æðstum
skyldum að gegna við að skrifa bækur. Hann
var líka í forustusveit Alþýðuflokksins og
gegndi þar mörgum trúnaðarstörfum, eink-
um á ísafirði, en einnig í Reykjavík, hug-
kvæmur og djarfur eins og í bókum sínum.
Hann kom því við dægurmál í landinu á
þriðja og fjórða tug aldarinnar. Þann tíma,
sem hann dvaldi á Isafirði, árin 1929-1945, og
gegndi starfi bókavarðar við Bæjarbókasafn-
ið á staðnum, eignaðist hann marga málvini.
Má þar nefna Vilmund Jónsson landlækni,
Finn Jónsson, fyrrverandi ráðherra, og
Hannibal Valdimarsson, fyrrverandi ráð-
herra og verkalýðsleiðtoga. Þessir menn
ásamt Guðmundi voru um tíma kjarni Al-
þýðuflokksins og verkalýðshreyfingarinnar á
Isafirði og létu landsmál en einkum málefni
ísafjarðar sig miklu varða. ísfirðingar kunnu
vel að meta Guðmund Hagalín og sögðu af
honum sögur, eins og gjaman vill verða um
fræga menn. Þeir skírðu götustaur í höfuðið
á honum og héldu því fram að hann hefði ein-
hvern tíma á góðri stund stansað við staurinn
og ávarpað hann. Staurinn nefndu þeir pró-
fessor og heitir hann það sjálfsagt enn í dag.
r
Aður en Guðmundur Hagalín fluttist
til ísafjarðar, þar sem hann átti
lengsta samfellda búsetu á starfsævi
sinni, lauk hann formlegri skóla-
göngu og hóf störf við blaðamennsku korn-
ungur að aldri. Hann fluttist tuttugu og eins
árs til Seyðisfjarðar til að taka við ritstjórn á
blaði, Austurlandi, en blaðaútgáfa hafði verið
rekin þar frá upphafi aldar. Meðal ritstjóra á
Seyðisfirði höfðu verið Skapti Jósepsson,
sonur Jóseps læknis á Hnausum, og Þor-
steinn Erlingsson skáld. Það var því ekki í
kot vísað að fara til Seyðisfjarðar að stýra
blaði á þessum árum og víst er að hinum
unga manni hefur hlaupið kapp í kinn. Hann
frá Lokinhömrum

.
Quðmundur kynntist snemma uið hajið og hóf sjóróðra kornungur.
komst strax í vinfengi við Kristján lækni,
Gunnar á Fossvöllum og Karl Finnbogason,
sem þá var skólastjóri. Snemma á Seyðis-
fjarðarárunum kynntist Guðmundur verð-
andi eiginkonu sinni, Kristínu Jónsdóttur, al-
þingismanns á Hvanná. Þau eignuðust tvö
böm, Hrafn, sem andaðist ungur maður, og
Sigríði, þekkta leikkonu, sem gift var Guð-
mundi Pálssyni leikara. Þau em bæði látin.
Kristín og hann skildu, en um miðja öldina
kvæntist Guðmundur aftur, Unni Aradóttur.
Þau eignuðust einn son, Þór Hagalín.
W
Ibókaflokk æviminninga sinna skrifaði
Guðmundur Hagalín um lífið á Seyðisfirði
og segir þar skemmtilega frá eins og oft
áður. Þar leiðir hann fram konur og karla,
sem hann var í góðum kynnum við eystra.
Kostulegar em lýsingar hans á Gunnari á
Fossvöllum og er sýnilegt að Fossvallabónd-
inn hefur tekið því fegins hendi að geta talað
við skáld, sem hirti ekki um hvort sagan væri
sönn ef hún var góð. Margur hefði nú getað
haldið að starf ritstjórans hefði sveigt Guð-
mund, sem var ágætlega pólitískur, inn á
braut blaðamennskunnar. En svo var ekki.
Þarna á Seyðisfirði gaf hann út fyrstu bók
sína, kvæðabók, sem nefndist Blindsker
(1921). Nafnið á kvæðabókinni var ekki lang-
sótt, enda höfundurinn gamall skútukarl. Þó
liggur nær að álíta, að nafnið hafi sótt að hon-
um þegar hann fór með Sterling til Seyðis-
fjarðar í febrúar 1918, um það bil sem
spánska veikin var að koma til landsins. Þá
hreppti skipið slíkt óveður, að það varð að
snúa við aftur til Reykjavlkur og bíða færis.
Má segja að við slíkar aðstæður hvarfli hug-
urinn að blindskerjum og öðmm boðavöldum.
Þótt kvæðabókin Blindsker hafi ekki valdið
neinum óróa í samfélaginu, hvorki á Seyðis-
Nafn fæðingarstaðarins
ber eiginlega með sér,
að bærinn er aðluktur.
Engu að síður fór
þannig fyrir barninu,
sem fæddist þar, þegar
tvö ár skorti í nýja öld,
að það náði góðum
þroska með aldri og
menntun og hlaut víð-
sýni í vöggugjöf.
firði né annars staðar, hafði þó Guðmundur
Hagalín brotið ísinn. Seyðfirðingar spöruðu
ekki að kalla hann skáld í tíma og ótíma, eða
skáld og ritstjóra. Ljóðin voru angurvær
ungs manns kveðskapur þótt stungið væri við
fæti reynslunnar af sæ og volki. Vestfirðir
vom ekki mjög áberandi í þessum kvæðum
Guðmundar, en tveimur ámm síðar kom bók-
in: Nokkur orð um íslenskan sagnaskáldskap,
sem kalla verður stemningsfull skrif blaða-
manns. En nú fór að styttast í dvöl Guð-
mundar og Kristínar á Seyðisfirði. Þau hjón
undirbjuggu ferð sína til Noregs, en á þess-
um áram leituðu menn úr fásinninu hér
heima í önnur lönd, einkum til Norðurlanda,
til að verða sér úti um meira olnbogarými og
ný tækifæri. Þetta átti sér einkum stað í bók-
menntum og listum, en tveir íslenskir rithöf-
undar öfluðu sér einkum frægðar í útlandinu.
Það voru þeir Gunnar Gunnarsson, sem skrif-
aði á dönsku, og Kristmann Guðmundsson,
sem skrifaði á norsku. Báðir þessir höfundar
hlutu sæmilega frægð í Evrópu. Auk þess má
nefna Guðmund Kamban, þótt ekki hlyti
hann sömu frægð. Geta má þess að Krist-
mann kom út á yfir fjöratíu þjóðtungum fyrir
seinni heimsstyrjöld og telst það meira en
frægustu íslenskir höfundar mega una við í
dag, þótt allt sé skipulagt út í æsar, líka í
sambandi við norrænu kotríkin, sem hafa
tekið að sér að úthluta Islendingum heims-
frægð.
Guðmundur Hagalín var í Noregi sem rit-
höfundur, ekki sem blaðamaður. Það sýnir
m.a. útgáfa hans frá þessum árum. Hann er
árin 1924-1927 í Noregi og var búinn að gefa
út þriðju bók sína 1923. A næstu þremur ár-
um komu út bækurnar Vestan úr fjörðum
(1924), Veður öll válynd (1925) og Brennu-
menn (1927). Þetta sýnir að hann sat ekki
auðum höndum í Noregi, en tíðarandinn vildi
heldur rómönsur Kristmanns en sögur af sæ-
börðum og sérkennilegum Vestfirðingum.
Með ritstörfunum fór Guðmundur í fyrir-
lestrarferðir um Noreg og mun hafa unnið
eitthvað við blaðamennsku. En sagnagerðin
kallaði sterkt á hann og hún yfirgnæfði aðra
fyrirtekt. Heimkominn hafði hann ekki að
neinu sérstöku að hverfa en fékk starf við Al-
þýðublaðið sem blaðamaður fyrsta árið. Árið
eftir réðst hann svo til ísafjarðar og gerðist
bókavörður. Þetta var mjög heppilegt starf
fyrir hann. En Guðmundur hélt áfram að
skrifa eina bók á ári, án þess að hann ætlaðist
til að hann gæti lifað af skáldskapariðju sinni.
Þessu er öfugt farið nú til dags.
jr
Arin á Isafirði voru um margt mjög
frjór tími á rithöfundarferli Guð-
mundar Hagalín. Segja má að hann
hafi verið á söguslóðum allan tím-
ann, eða eins nærri þeim og aðstæður leyfðu.
Hann stundaði frjóa pólitíska iðju og var í
nánu sambandi við fólk, sem hann hafði gam-
an af, fræddist af og deildi geði með áður en
bútar úr því lentu í skáldsögum. Þegar hann
var búinn að koma sér vel fyrir á Isafirði hóf
hann að rita sína kostulegustu sögu,
Kristrúnu í Hamravík. Hún kom út 1933 og
þótti með afbrigðum skemmtilega skrifuð.
Árið eftir kom svo Kristrún í Hamravík og
himnafaðirinn. Kristrún í Hamravík hefur
verið endurútgefin oftar en einu sinni. Auk
þess mun hún hafa komið út í skólaútgáfu
með ritgerð eftir Matthías Johannessen
skáld. Upp úr þessu fara að verða nokkur skil
á rithöfundarferli Guðmundar. Hann heldur
áfram að skrifa ævisögur merkra manna og
skáldsögur í bland, m.a. skáldsöguna Sturlu í
Vogum í tveimur bindum.
Á sama tíma var það að gerast í landinu, að
kommúnistar höfðu klofið sig út úr Alþýðu-
flokknum árið 1930 og stýrðu sinni pólitík hér
á landi eins og aðrir slíkir flokkar, eftir bend-
ingum frá Moskvu og síðan Komintern. Þeir
áttu á þessum ámm að ganga hart fram gegn
demókrötum um alla Evrópu. Þessari hryju-
verkastefnu var alls staðar vel tekið, einkum í
Þýskalandi Hitlers fyrir valdatöku hans þar.
Alþýðuflokkurinn hér varð stöðugt að sæta
áreiti vegna þessa og lítt siðlegum pólitískum
ofsóknum, sem komu fram í andúð á einstak-
lingum eins og Stefáni Jóhanni Stefánssyni
forsætisráðherra. Guðmundur G. Hagalín var
vegna baráttugleði sinnar og þess að hann
skrifaði bækur kjörinn til sérstakrar með-
ferðar innan raða kommúnista. Þeir notuðu
útkomu Sturlu í Vogum til að hefja áróðurinn
gegn honum og undirróðrinum linnti ekki síð-
an meðan Guðmundur var á dögum. En hann
lét engan eiga hjá sér og gerðist mjög óþæg-
ur andstæðingum sínum hvarvetna sem hann
gat því við komið. Kommúnistar dreifðu öllu
sem þeir gátu upphugsað gegn Guðmundi.
Og fræg varð vísa, sem kveðin var um Sturlu
í Vogum, þar sem undrast var yfir, að með
þessari þjóð skyldi finnast fólk, sem þætti
bókin um Sturlu í Vogum góð.
Guðmundur brást hraustlega við úr virkj-
um sínum á Isafirði, þegar hann áttaði sig á
að hin pólitísku slagsmál áttu líka að ná til
bókmenntanna. Þessi nýja aðferð, að láta
ekkert undanskilið í hinni pólitísku ofbeldis-
stefnu, var í rauninni nýtt fyrirbæri á Islandi,
þar sem skáld höfðu fengið að vera skáld í
friði. En hrifningin var slík yfir boðun nýrrar
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998