Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 6

að baki sér - hirðstjóri yfir öllu íslandi. Hótun-
in í bréfinu er í senn settleg og grímulaus.
Hvorki Björn né Brandur geta efast um að við
hana verði staðið - með hlakkandi ánægju. I
bréfinu dregur Björn Þorleifsson upp mynd af
kunnuglegri persónu úr kvikmyndum um
ítölsk-amrísku mafíuna. Þar hefði hann sómt
sér vel. Meiraðsegja afdrif hans fengu með
tímanum á sig ýkjusvip líkt og mótaðan fyrir
slíkar bókmenntir; það er sagt að Englending-
ar hafi - eftir að hafa kálað Birni á Rifi - brytj-
að hann í spað, sett í poka og sent Olöfu konu
hans.
Hugsanleg lausn
Áður en kveðið er upp úr með ævi og örlög
Guðmundar, skal þessi varnagli sleginn: Þótt
menn á borð við Arnór Sigurjónsson og Bjöm
Þorsteinsson hafi lýst inn í myrkur þessa
tímabils svo um munar, eru heimildir brota-
kenndar og enn mikið rannsóknarefni. Rúm
fyrir vangaveltur er mikið.
Guðmundur fæðist með silfurskeið í munni
og kvænist inn í eina ríkustu ætt landsins.
Upp frá því er ævi hans samtvinnuð alþjóðleg-
um straumum. Sól hans rís með framförum í
siglingatækni, viðskiptastríði á meginlandinu,
nýjum mörkuðum fyrir íslenskar afurðir og
veiku miðstjórnarvaldi. Þetta opnaði áður
óþekkta möguleika tíl auðsöfnunar, sem Guð-
mundur var í aðstöðu til að nýta sér - og hafði
bein í nefinu til að nýta sér. Sá auður sem
safnaðist að honum verður rakinn til foreldra
hans og kvonfangs, en fyrst og fremst verslun-
ar við Englendinga. Plágan í upphafi aldarinn-
ar á þar ekki hlut að máli. Hvorki plágan né
rán og ofbeldi duga til þess að skýra auðsöfn-
un hans. Guðmundur var yfirgangssamur að
hætti höfðingja. Hann lifði á tímum þar sem
réttur hins sterka var hinn eini réttur. Verslun
hans við Englendinga og stórfelldur búrekstur
tengdur henni hafa krafíst röggsamrar stjóm-
unar en jafnframt skammtað honum nauman
tíma til að berja á bændum. Sú iðja hefur tæp-
lega reynst líkt því eins ábatasöm og verslun-
in. Þá eru heimildir um meintan yfirgang Guð-
mundar flestar til komnar eftir hvarf hans,
fyrir tilverknað þeirra sem höfðu hag af því að
gera hlut hans sem verstan.
Sól Guðmundar hnígur með rísandi kon-
ungsvaldi. Um leið hefjast þeir til metorða
sem eru í bestri aðstöðu til að ganga erinda
þess valds. Guðmundur er rýmdur út af pen-
ingum sínum, að því er virðist með úrskurði
ættuðum frá konungi. Með því að „hengja“
Guðmund má álykta að konungsvaldið sé að
senda íslenskum höfðingjum skilaboð um hver
fari með völd í landinu; hvorki Englendingar
né þeirra vinir mega velkjast í vafa um það.
Líta má á þessa aðgerð sem nokkurs konar
forspil Lönguréttarbótar. Einar og Björn Þor-
leifssynir voru réttir menn á réttum stað á
réttum tíma. Engir voru betur til þess fallnir
að vinna þetta verk fyrir konung, engir gátu
haft meiri hag af því. Hreinn lottóvinningur
fyrir ung og metnaðargjöm höfðingjaefni.
Ekki er grunlaust um að málatilbúnaðurinn
gegn Guðmundi hafi verið vandlega skipulagð-
ur; þeir bræður hafi grafið upp sakarefni sem
hæfði úrskurðinum.
Um hvarf Guðmundar er hægt að bolla-
leggja fram og aftur. Hann siglir burt af land-
inu 1448 og síðan ekki söguna meir. Sigling yf-
ir hafið hefur verið hættuspil og vel hugsan-
legt að skip hans hafi einfaldlega farist með
manni og mús. Hins vegar má með jafngóðum
rökum - en örlítið meiri meinfýsi - velta því
fyrir sér hvers konar vald og hvers konar
menn hann átti við að eiga. Þeir bræður Einar
og Bjöm kölluðu ekki allt ömmu sína - og þeim
kom áreiðanlega betur að ekkert spurðist til
Guðmundar Arasonar.
Heimildir:
Afmælisrit til Þorsteins Þorsteinssonar á sjötugsafmæli
hans 5. apríl 1960. Þorkell Jóhannesson: „Skreiðar-
verð á íslandi fram til 1550“ (1950).
Annálar 1400-1800 I. (1922-1927).
Amór Siguijónsson: Vestfirðingasaga 1390-1540 (1975).
Bjöm Þorsteinsson: Á fornum slóðum og nýjum. Greina-
safn gefið út í tiiefni sextugsafmælis höfundar 20.
mars 1978. (1978).
Bjöm Þorsteinsson: Enska öldin í sögu Islendinga
(1970).
Bjöm Þorsteinsson: Enskar heimildir um sögu íslend-
inga á 15. og 16. öld (1969).
Björa Þorsteinsson: Islensk miðaldasaga (1978).
Diplomatarium Islandicum. Islenzkt fombréfasafn, sem
hefir inni að halda bréf og gjörninga, dóma og mál-
daga, og aðrar skrár, er snerta ísland eða ísíenzka
menn. IV. (1897), V. (1899-1902), VI. (1900-1904) og
VII. (1903-1907).
Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson: „Plágum-
ar miklu á fslandi" Saga. Tímarit Sögufélags xxxii-
1994 (1994).
Sverrir Jakobsson: „Heimsókn hirðstjórans. Um Reyk-
hólareið Einars og Bjarnar Þorleifssona 1445; bak-
svið hennar, afleiðingar og sögulega þýðingu" Sagnir.
14 (1993).
Saga íslands V. Bjöm Þorsteinsson og Guðrún Ása
Grímsdóttir: „Enska öldirí' (1990).
Þorkell Jóhannesson: Lýðir og landshagir. Fyrra bindi
(1965).
Höfundurinn vinnur á Iðntæknistofnun og er öhugo-
maður um sagnfræði.
ÆVI OG LIST SIGUR-
JÓNS ÓLAFSSONAR
Listasafn Sigurjóns Ólafs-
sonar og Hafnarborg,
menningar- og listastofnun
Hafnarfjarðar, efna til
tveggja sýningg á verkum
Sigurjóns Qlafssonar
myndhöggvara, sem hefði
orðið 90 ára 21. október
næstkomandi en Sigurjón
lést 1982. Með sýningun-
um er ætlunin að veita
yfirlit y fir hólfrar aldar
langan 1 istferil Sigurjóns.
AF sama tilefni kemur út
fyrra bindi af ritverkinu
Sigurjón Ólafsson - Ævi og
list sem nær yfir fyrri hluta
ævi og listferils Sigurjóns,
frá bemskuslóðum á Eyrar-
bakka og til þess að hann
snýr heim frá Danmörku í
stríðslok, virtur og mótaður listamaður. Höf-
undar texta bókarinnar eru Aðalsteinn Ingólfs-
son og Lise Funder. Síðara bindi verksins
kemur út í apríl á næsta ári og þar fjallar Aðal-
steinn Ingólfsson um líf og starf Sigurjóns á
Islandi allt til æviloka. Yfir 200 ijósmyndir
ásamt texta veita gott og tæmandi yfirlit yfir
þróun listsköpunar Sigurjóns á myndrænan og
aðgengilegan hátt.
Á sýningunni í Sigurjónssafni, sem nú á 10
ára starfsafmæli, verða eingöngu sýnd verk frá
síðasta æviári listamannsins, sem var einstak-
lega frjótt tímabil. Á sýningunni verður einnig
reynt að draga upp mynd af listferli hans með
textum og ljósmyndum af persónulegri toga og
hefur margt af því ekki komið áður fyrir al-
menningssjónir. Á sýningunni í Hafnarborg,
sem opnuð verður 31. október verður úrval
verka frá öðrum tímabilum í list Sigurjóns.
Birgitta Spur, ekkja Sigurjóns Ólafssonar og
stofnandi og safnstjóri Siguijónssafns, segir að
þessi stóra tvöfalda sýning á listferli Sigurjóns
ásamt útgáfu bókarinnar eigi eftir að veita
betri yfirsýn yfir samhengið í listsköpun Sigur-
jóns Ölafssonar en áður hefur verið mögulegt.
„Listfræðingar voru áður mjög uppteknir af
því að skipta listferli Sigurjóns upp í aðskild og
ólík tímabil, en ég tel að með þessu heildstæða
yfirliti muni glöggt sjást hversu sterk tengsl
eru á milli verka Sigurjóns, þó ár eða áratugir
skilji þau að í tíma.“
Merkur listferill
Sigurjón Ólafsson fæddist á Eyrarbakka ár-
ið 1908. Fyrstu tilsögn í myndlist hlaut hann
hjá Ásgrími Jónssyni listmálara og síðar Ein-
arí Jónssyni myndhöggvara. Samhliða listnám-
inu lauk Sigurjón sveinsprófi í húsamálun frá
Iðnskólanum í Reykjavík vorið 1927 og ári síð-
ar sigldi hann til Kaupmannahafnar þar sem
hann hóf nám við Konunglegu Akademíuna hjá
prófessor Utzon-Frank. Námið sóttist honum
vel og haustið 1930 hlaut hann gullverðlaun
Akademíunnar fyrir styttu af Verkamanni sem
nú er í eigu Listasafns íslands. Sigurjón hlaut
skjótan frama erlendis og eftir námsdvöl í Róm
1931-32 og lokapróf frá Akademíunni árið 1935
var hann talinn meðal efnilegustu myndhöggv-
ara yngri kynslóðarinnar í Danmörku. Verk
Sigurjóns frá Danmerkurtímanum vekja enn
forvitni og áhuga. Má þar nefna Saltfiskstöflun
(1934-35), styttur af Fótboltamönnum (1936-
37), auk abstraktverkanna sem mörg eru á
söfnum í Danmörku. Fyrir portrett af móður
sinni (1938) hlaut Sigurjón hin eftirsóttu
Eekersberg-verðlaun. Afsteypa af því verki er
til á ríkislistasöfnunum í Kaupmannahöfn og
Stokkhólmi og í Listasafni Islands. Um þetta
verk sagði myndlistargagnrýnandinn Pierre
Lubecker: „Þetta er persónulýsing sem er svo
sterk, að menn skynja heila þjóð í þessu and-
liti. Robert Jacobsen kallaði portrettið „fram-
FÓTBOLTAMENN. Gifs 1936. Hjónin Guðrún og Ólafur Ó. Johnson gáfu LSÓ bronsafsteypu
af þessu verki árið 1997.
„FRAMTÍÐARVERKEFNi að auka við húsakostinn í Listasafni Sigurjóns Ólafssonar," segir
Birgitta Spur forstöðumaður LSÓ.
úrskarandi, eitt allra besta verk sinnar tegund-
ar sem gert hefur verið á Norðurlöndum". Á
árunum 1941-44 vann Sigurjón að stærsta
verki sínu í Danmörku, tveimur granítstyttum
fyrir ráðhústorg Vejle-borgar, sem í upphafi
ollu miklum deilum, en eru í dag álitin snjöll og
áhrifarík.
Þegar Sigurjón sneri heim í stríðslok varð
hann meðal brautryðjenda abstraktlistar á Is-
landi. Auk þess var hann talinn helsti portrett-
listamaður sinnar samtíðar. Á langri starfsævi
var Sigurjóni falið að gera fjölda opinberra
verka og í Reykjavík eru eftir hann á annan
tug útilistaverka og veggskreytinga. Stærst
verka hans er án efa lágmyndirnar á stöðvar-
húsi Búrfellsvirkjunar (1966-69), en þekktari
eru ef tU vill Öndvegissúlurnar við Höfða,
styttan af séra Friðrik Friðrikssyni við Lækj-
argötu og íslandsmerki sem tekið var niður til
viðgerðar árið 1991 og von bráðar verður end-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998