Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 14

EFTIR ÞÓRUNNI VALDIMARSDÓTTUR
Síðan á tímum iandafundanna hafa fræðimenn sem
kynnt hafa sér miðaldasögu Mexíkó velt því fyrir sér
hvort höfóinginn Quetzalcoatl hafi hugsanlega verið
flækingur frá Gamla heiminum. Hann var á móti
mannfórnum og því hafa menn talið að hann kynni
að hafa verið kristinn.
ARIÐ 1977-1978 las ég
mexíkanska miðaldasögu í
Instituto Allende, sem er
listaháskóli í Guanaju-
atofylki í Mexíkó. Áður en
ég fór þangað til náms hafði
ég lesið bókina Ferð til for-
tíðar sem Guðrún Guð-
mundsdóttir eiginkona Bjöms Þorsteinssonar
sagnfræðiprófessors þýddi og staðfærði. Þar
heillaði mig frásögn af landvinningum Hem-
andosar Cortesar í Mexíkó. Þar segir frá því
hve vel konungur Azteka, Moctezuma, tók
Cortesi, hann hafi talið hann vera Quetzalcoatl
endurkominn. Þýðandi bætir því við frásögnina
að goðsögn Aztekanna um Quetzalcoatl, sem
var ljós á hörund og gekk með sítt skegg í ann-
ars skegglítilli álfu, eigi sér stoð í islenskum
fomsögum eins og Eyrbyggju. Þar segi frá því
að Bjöm BreiðvíWngakappi fór af íslandi og
hrakti til lands mikiis suðvestur í hafi þar sem
hann gerðist höfðingi yfir landslýðnum.
Þessi ábending sat í mér, og þar sem hin
miklu hátíðahöld ársins 2000 eru framundan og
Islendingar ætla að sannfæra heiminn endan-
lega um að norrænir menn hafi „fundið" Nýja
heiminn á undan Kristóferi Kólumbusi, fannst
mér vert að rifja þetta upp. Eg útvegaði bækur
sem finnast í Þjóðarbókhlöðunni til viðbótar
þeim sem ég átti síðan í námi og fletti í gegn-
um lýsingar á mann-guðnum Quetzalcoatli:
Þeir sagnahetjumar Bjöm og Quetzalcoatl era
nokkum veginn samtímamenn, sé sögulegu
tímatali íslendinga og Mexíkana treystandi.
Fleiri þættir í sögu Quetzalcoatls en sagan um
útlit hans og það að hann hafi komið úr austri,
gera ævintýrið í Eyrbyggju um suðursiglingu
Bjöms og höfðingskap meðal innfæddra nógu
áhugavert til að málið sé kannað.
Frásögn Eyrbyggju crf
Blmi indjánahöfðingja
Eyrbyggja saga segir frá þvi að Bjöm
Breiðvíkingur Ásbrandsson tók sér far í sWpi í
Hraunhöfn siðla sumars, eftir að Snorri goði
hafði haft í hótunum við hann. Bjöm treysti sér
ekW til að hætta að glepja Þuríði systur Snorra
ef hann væri á sama landi og hún. Bjöm taldi
sig eiga son Þuríðar en hún var gift kona, svo
eiginmaður hennar og bróðir vora skiljanlega
ekW ánægðir með ástir þeirra.
Bjöm var sigldur maður og lífsreyndur,
hafði dvalist í Danmörku og víðar og hlotið þar
nafnbótina kappi. Hann kaus frekar að sigla af
landi brott í góðu en að fá Snorra goða á móti
sér, því goðinn lét drepa menn í héraði af
minnsta tflefni. Knörr Bjöms tók út landnyrð-
ing og viðraði það löngum um sumarið, enda
spurðist ekW til sWps hans síðan langan tíma,
að því er Eyrbyggja segir.
Eyrbyggja saga beinir kastljósinu að Bimi
BreiðvíWngakappa áratugum síðar. Ofarlega á
dögum Ólafs hins helga, sem dó 1030, er Bjöm
Breiðvíkingur orðinn höfðingi í fjölmennu rfld
langt suður I Vesturálfu. Guðleifur Guðlaugs-
son hins auðga úr Straumfirði sigldi þá frá
Dyflinni og ætlaði til Islands. Hann átti knörr
milrinn og hélt vestur fyrir írland, en fékk
austanveður svo mikil og landnyrðinga að
knörrinn rak langt vestur í haf og þá í útsuður
svo þeir Guðleifur og menn hans vissu ekW til
landa. Þeir hétu guðunum mörgu, þrekaðir af
svo langri siglingu, ef þá bæri úr hafinu. Loks
urðu þeir varir við land miWð og tóku það ráð
að sigla að því þótt þeir væra óttaslegnir, því
enn verra var að eiga við hafsmegnið. Þeir
fengu þar góða höfn og landið reyndist byggt
mönnum, því að ekW höfðu þeir lengi verið á
landi þegar til þeirra kom svo miWð fjölmenni
að skipti mörgum hundruðum. Eftir fyrstu
fundi manna Guðleifs og samsWpti við indjána
sem sagan greinir ekW frá vora þeir teknir
höndum, bundnir og reknir upp á land. Þeir
voru færðir á mót eitt og dæmt um þá. Sumir
innfæddra vildu að þeir yrðu
drepnir, aðrir vildu að þeim yrði
„sWpt á vistir“ því þeir voru sár-
þjáðir.
Fundað var um norrænu að-
komumennina án þess að nið-
urstaða fengist varðandi ör-
lög þeirra, því innfæddir
biðu komu valdameiri
manna þarlendra. Loks
kom að flokkur manna sem
bar merW yfir höfðingja
þeirra, miWum manni og
garplegum, er kominn
var mjög á efri aldur og
hvítur fyrir hæram.
Höfðingi þessi mælti
aðkomumönnum tfl
furðu tfl þeirra á nor-
rænu og spurði hvaðan
af löndum þeir væra?
Þegar hann heyrði þeir
væra flestir íslenskir
bað hann Islendingana
ganga fram og spurði
frétta af íslandi.
Eftir að Bjöm
Breiðvíkingur, því
þetta var hann, hafði
fundað með tólf mönn-
um þarlendum sem hann
nefndi með sér, gengu hinir
hröktu sWpverjar aftur fyrir
þingið. Bjöm tjáði þeim að mál þeirra
hefði verið gefið honum á vald og hann gæfi
þeim fararleyfi. Hann sagði að þótt liðið væri á
sumar réði hann þeim tfl þess að láta á brott
því fólk þar um slóðir væri ótrútt og illt viður-
eignar. Þeim þætti áður brotin lög á sér sagði
hann, og átti þar ef tfl vfll við fyrstu fundi inn-
fæddra og norrænu flækinganna. Bjöm sagði
óvíst hve lengi hann lifði sjálfur, en í landinu
væru voldugari menn en hann sem gæfu lítinn
frið útlendum mönnum. Bjöm lét því búa sWp-
ið og beið með þeim byrjar er hagstæður væri
út að taka. EkW vfldi Bjöm segja til nafns, því
hann hryllti við því að frændur hans og fóst-
bræður hefðu þangað þvilíka ferð sem þeir
Guðleifur og sWpverjar hans hefðu haft, hefðu
þeir ekW notið liðsinnis hans. En Bjöm lét
Guðleif hafa gullhring og gott sverð, sem hann
bað hann að færa Þuríði bamsmóður sinni og
Kjartani syni sínum, ef honum yrði auðið að
komast aftur tfl íslands. Bjöm ítrekaði bannið
við að íslendingar kæmu að leita hans, mikfl
gæfa hefði verið yfir Guðleifi og mönnum hans
sem leiddi þá í svo góða höfn, því landið væri
vítt, þar væri illt tfl hafna og ráðinn ófriður
allsstaðar útlendum mönnum.
Guðleifur kvaddi Bjöm, lét f haf og náði til
Irlands, þar sem hann hafði vetursetu. Sumar-
ið eftir sigldi hann til íslands og skflaði gripun-
um tfl Þuríðar og Kjartans. Þetta er í grófum
dráttum ævintýri Bjamar Breiðvfldngakappa í
Vesturheimi eins og íslenskar heimfldir varð-
veita hana, en Eyrbyggja saga var rituð á
fyrra hluta 13. aldar.
Viðbrögð fræðimanna
Árið 1875 gekk á þrykk erindi sem fræði-
maðurinn E. Beauvois, dannebrogsmaður og
félagi í fomfræðafélaginu í Kaupmannahöfn,
hafði flutt á alþjóðlegri ráðstefnu Ameríku-
fræðinga fyrr um árið í borginni Nancy í
Frakklandi. E. Beauvois tók frásögn Eyr-
byggju af ævintýri Bjöms Breiðvfldngakappa í
hæsta máta alvarlega. Erindið nefndi Beauvois
Uppgötvun íra á Nýja heiminum og kristin
áhrif í Ameríku fyrir árið 1000. Beauvois tengir
í erindi sínu saman fornar sagnir írskar og ís-
lenskar um landafundi fra í vestri. Hann fjallar
um frásögn Landnámu af fundi Hvítramanna-
lands, sem Snorri Sturluson segir að sumir hafi
kallað írland hið miWa, og frásögn Eyrbyggju
ÞESSI haganlega gerða mósaíkstytta prýðir
forsíðu bókarinnar Horfnir Heimar eftir Olaf
Halidórsson, og undir henni stendun „Er
þetta Bjöm Breiðvíkingakappi?" Ekki segir
hvaðan myndin er fengin, og upplýsingar
fræðimanna í mexíkanskri miðaldasögu um
áætlaðan aldur hennar, fundarstað og mótív,
vantar. Myndinni svipar til mósaíkmynda Az-
teka frá 14. til 16. öld. Mótívið maður í jagúar-
kjafti er algengt í mexíkanskri miðaldalist, en
þeir menn hafa litla höku og era skegglausir.
af því þar segir að Guðleifi og mönnum hans
hefði helst þótt sem innfæddir í landi Bjöms
Breiðvfldngs mæltu írsku.
Allar þessar vísanir íslenskra fomrita til
írskra áhrifa Vestan hafs telur Beauvois að
beri að sama brunni, írar hafi fundið Nýja
heiminn fyrstir hvítra manna og þar hafi hafist
fjölmennt landnám írskumælandi manna.
Fræðimenn sem fjallað hafa um íyrstu aldir
íslandssögunnar hafa aftur á móti, að því er ég
fæ best séð, litið á söguna af dvöl Bjöms í Am-
eríku sem ævintýri, i annars fremur sagnfræði-
lega korreW íslendingasögu, og því ekW velt
henni fyrir sér á sama hátt og sögunum um
firnd Vínlands. Régis Boyer minnist að vísu á
frásögnina í inngangi að franskri þýðingu sinni
á Eyrbyggju, og vísar ef tfl vill óbeint til rit-
gerðar Beauvois þegar hann segir Bjöm í
þessu hlutverW þjóðsögulegan, sagan um ferð
Guðleifs til Vesturheims sé furðusaga og ævin-
týri. En sagan sýni ritsnilld þess er Eyrbyggju
skráði, því að hún myndi snjallt útskot í bygg-
ingu sögunnar.
Síðan á tímum landafundanna hafa fræði-
menn sem kynnt hafa sér miðaldasögu Mexíkó
velt því fyrir sér hvort höfðinginn Quetzalcoatl
hafi hugsanlega verið flæWngur frá Gamla
heiminum. Þar sem þjóðsagnapersónan Qu-
etzalcoatl var mótfallinn mannfómum, sem
vora mjög áberandi og sjálfsagður þáttur f
mexíkönskum trúarbrögðum, ályktuðu fræði-
menn fjjótt sem svo að hann hlyti að hafa verið
kristinn. Sagnfræðingurinn Henry Bamford
Parkes neitaði því alfarið á þessum forsendum
að Quetzalcoatl hefði getað verið norrænn
maður, þar sem þeir hefðu ekW orðið kristnir
fyrr en á 11. öld. Víðföralir norrænir menn
þekktu þó til kristinna hugmynda þegar á 10.
öld, og ekW er ósennflegt að þeim hafi þótt
mannfómir ógeðslegar, þvi að á þesum tíma
vora þeir að mestu hættir að saxa niður
munka, konur og böm.
Sagnir af útliti þess sögulega manns sem bar
nafnið Quetzalcoatl og það sem hann er sagður
hafi kennt innfæddum kallar vissulega á að
kannað sé gaumgæfilega, eftir því sem við-
kvæmar heimildimar leyfa, hvort hugsanlega
hafi hér getað verið um norrænan mann að
ræða. Eg varð furðu lostin þegar ég gekk í það
að skoða frumheimfldir og mexíkanskar rann-
sóknir og bera saman við frá-
sögn Eyrbyggju. Hug-
myndin er sannarlega
mögnuð. Er hugsanlegt
að fyrsti hvíti maðurinn
sem fann Ameríku hafi
ekW verið Leifur Ei-
ríksson heldur Bjöm
BreiðvíWngur, og hann
hafi ekW aðeins tyllt tánum
um stundar sakir norðarlega í
norður Ameríku, heldur orðið
höfðingi meðal Mexíkana, sem setti
djúp spor í sögu þeirra? Þetta
hljómar vissulega eins og skáld-
skapur, en bíðið við, lesið áfram og
sjáið þau atriði úr innlendum
heimildum Mið-Ameríku sem
hreinlega benda til þess að svona
hafí raunveraleiMnn, lygi líkast-
ur, verið.
Höfðingi kom
úr austurátt
Nafriið Quetzalcoatl út-
leggst á norrænni tungu
Vængjaða slanga. Hafi knörr
borið að ströndu Yucatan
hefðu innfæddir örugglega
hrifist af slönguhöfðinu á
trjónu sWpsins og vængja-
legum byrðingunum aftur
af tijónunni: „Og nefndu
þeir höfðingja sem með sWf>-
inu kom Vængjuðu slöngu
þar sem sWp hans minnti á þá
skepnu“. Innfæddum hefði
vissulega þótt miWð til sWpa vík-
inganna koma á 10. öld þar sem þeir áttu
bara báta sjálfir og hefðu getað nefnt höfðingja
sWpsins eftir því. Hefðu getað ... hefðu getað ...
þetta atriði sannar auðvitað ekkert en er þó
skemmtflega myndrænt í þessu samhengi. Qu-
etzalcoatl er sagður hafa verið höfðingi meðal
Tolteca, sem nefndu stærstu leiðtoga sína eftir
guðunum. Sá fyrsti bar nafn guðsins Mixoatls
sem útleggst Ský slanga, og sá næsti, sem þýð-
andi Ferðar til fortíðar tengdi við Bjöm Breið-
vfldng, var Vængjaða slanga
Kappinn Quetzalcoatl er almennt í sagn-
fræðibókum sagður hafa komið úr austri og
verið skeggjaður.10 Hann hét Tepoztlán á máli
Tolteca, en var nefndur Ce Ácatl eða ,Árið eitt
Reyr“ eftir árinu sem hann fæddist, eða eftir
árinu sem hann kom, ef við hugsum okkur að
hann hafi raunveralega komið að austan.11
Hann er sagður hafa flutt aðsetur sitt til Tula
árið 968, sem er allt of snemmt fyrir tímatal
Eyrbyggju svo að ef þetta tímatal stenst þá
getum við nú þegar gleymt öllum stórveldis-
hugmyndum um Islendinginn Bjöm. Menning-
arþjóðir Mið-Ameríku reiknuðu gang himin-
tungla af næstum fullkominni nákvæmni, May-
amir mældu hringferð tungls og Venusar
næstum upp á hár. En annálaritarar hafa þó
hver sína tímasetningu á sögulegum viðburð-
um, sem gerir tímasetningu á atburðum
mexíkansWa miðalda eftir rituðum heimildum
erfiða. Við höfum sem sagt með fyrirvara
nokkurt rými til frekari athugunar.
Samkvæmt mexíkönskum heimfldum kenndi
Tepoztlán þessi Toltecum og síðar Mayum
ýmsar nýjungar í trúarbrögðum, Iistum og vís-
indum, sem síðan settu svip á menningu þessa
heimshluta.13 Þar sem bínafn Tepoztláns, Qu-
etzalcoatl, er nafn sem einnig tengist einum
fomustu guða landsins era annálar sem greina
frá afrekum hans goðsögukenndir. Eiginleik-
um guðsins og mannsins slær saman, Tepozt-
lán er þakkað það að hafa kennt mönnum að
skrifa og reikna út tímatalið, sem vitað er að
menn í þessari álfu lærðu fyrir kristsburð.
Hinar nýjungamar sem Tepoztlán era þakkað-
ar eiga betur við tíma hinnai- sögulegu persónu
Quetzalcoatls.
Ce Ácatl Tepoztlán Quetzalcoatl innleiddi
súlur í byggingalist Mexíkólands, og vora þær
eftir það notaðar í veggja stað tfl að greina
AF HOFÐINGJANUM QUETZALCOATLI
OG BIRNI BREIÐVÍKINGAKAPPA
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 17. OKTÓBER 1998