Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 5

séð frá því hvort þær kostuðu hundraðinu
meira eða minna. Jarðir sem tilheyrðu Guð-
mundi ríka Arasyni voru eftirsóttar og gáfu
vel af sér. Aðeins þrjár af 178 jörðum hans
voru í eyði 1446.
Fyrst plágan mikla dugar ekki til að út-
skýra auðsöfnun hans, er nærtækt að minnast
þess sem Engilsaxar hafa stundum á orði; it
takes money to make money - og Guðmundur
var múraður.
Kom kaupskip af Englandi
I samtímaheimild greinir frá enskum fiski-
mönnum austan við Dyrhólaey árið 1412 og
„var róið til þeirra...“ Sama ár urðu fimm
enskir skipverjar viðskiia við félaga sína „og
gengu á land austur við Horn úr báti, og létust
vildu kaupa sér mat...“ Arið eftir segir í sömu
heimild: „Kom kaupskip af Englandi til ís-
lands; hét sá Ríkarður, er fyrir því var, og
hafði Noregskonungsbréf til þess að sigla í
hans ríki með sinn kaupskap frjálslega. ...
keyptu margir varning að honum niðri við
Sundin..."
Þetta er með íyrstu áreiðanlegu heimildun-
um um siglingar Englendinga hingað til lands
og frásögnin gefur til kynna að hér séu ný-
mæli á ferð. Jafnframt má af þessu ráða að
verslun er mönnum ofarlega í huga. Nýmælin
frá 1412 eru síðan orðin daglegt brauð um sjö
árum síðar. Á skírdag 13. apríl 1419 kom „svo
hörð hríð með snjó, að víða í kringum landið
hafði brotið ensk skip, eigi færri en hálfm-
þriðji tugur; fórust menn allir, en góssið og
skipsflökin keyrði upp hvervetna..." Ekki seg-
ir frá þvi hve mörg ensk skip hafi verið við
landið á þessum tíma, aðeins tiltekið hve mörg
af þeim voru talin hafa farist. Af þeim fjölda
má þó ráða að um stórútgerð Englendinga á
Islandi er að ræða. Fleira rennir stoðum undir
þá fullyrðingu. Strax árið 1415 gerir Eiríkur
frá Pommem út sendinefnd að hitta mág sinn
á Englandi, Hinrik konung V. Erindið var að
skýra frá daglegum ránum og yfirtroðslu Eng-
lendinga - aðallega fiskimanna - við þegna
Noregsríkis á íslandi. Hinrik V. var að vísu
vant við látinn þegar sendinefndin kom á stað-
inn, en hertoginn af Bedford tók á móti henni
og lofaði að takmarka siglingar þessar, um-
fram það sem hafi tíðkast samkvæmt fornri
venju - sem ekki mun hafa verið mjög fom.
Akvæðinu er hnýtt aftan við þannig að Eng-
lendingum yrði hægara að brjóta eigið bann,
hvað þeir og gerðu. Sendiförin til Englands
var aðeins forsmekkurinn að löngu stríði - yf-
irleitt köldu - um yfirráð á Islandi milli enskra
og dansk-norskra. Það stríð átti eftir að skapa
Guðmundi ríka Arasyni örlög. Hvað sem því
líður er víst, að hér við land vom enskar versl-
unarduggur og fískiduggur nánast árið um
kring. Englendingar komu sér upp bækistöðv-
um í landi um 1420, m.a. á Rifi á Snæfellsnesi,
Flatey á Breiðafirði og víðar um landið sunnan
og vestanvert. Þaðan ráku þeir útgerð sína og
margvísleg viðskipti við landsmenn. Auk þessa
sigldu hingað ensk kaupför eitthvað fram eftir
öldinni. Um fjölda enskra skipa er erfitt að
fullyrða, en hann hefur verið áætlaður um 100
árlega. Nokkur munur er á þeim skipum sem
um ræðir. Kaupfórin vom þeiiTa stærst og
sigldu eingöngu með verslunarvöru, líkt og
nafnið gefur til kynna. Fiskiduggur sem sigldu
á Islandsmið bám flestar sennilega um 60
tonn og stunduðu nær eingöngu fiskveiðar.
Svokaliaðar verslunarduggur vom af svipaðri
stærð og fiskiduggurnar og mynduðu, þegar
frá leið og menn lærðu að fiska og versla í
senn, meginflota þeirra skipa sem sigldu út
hingað frá Englandi. Verslun Englendinga og
Islendinga hefur verið fjörleg. Englendingar
fluttu hingað fjölbreyttan farm í skiptum fyrir
það sem íslendingar höfðu að bjóða. Björn
Þorsteinsson sagnfræðingur líkir ensku versl-
unarduggunum við fljótandi krambúðir. „A
þeim... ægir saman timbri, matvælum, tjöra,
tvinna og nálum og alls konar öðmm þarfind-
um.... Englendingar virðast einmg hafa fram-
leitt sérstaka gerð af klæði íyrir Islandsmark-
að, ... pannus Yselondis... . Skipin leggja yfir-
leitt úr höfn í Englandi með varning sinn í
febrúar til apríl og koma aftur hlaðin skreið og
öðmm íslenzkum afurðum..."
Englendingar hófu að sigla hingað til lands
af ýmsum ástæðum. I því sambandi hefur ver-
ið bent á trega siglingu Norðmanna, aflabrest
á enskum heimamiðum o.fl. Það sem líklega
skiptir mestu máli er þó bylting í siglinga-
tækni sem varð um 1400 og gerði úthafssigl-
ingar mögulegar. Þar með komst Island á
kortið ef svo má segja, með auðug fiskimið og
markað sem fáir höfðu rænu á að sinna. Það
ýtti síðan enn undir að Englend- ingar fóm
um svipað leyti halloka fyrir Hansamönnum
og markaður fyrir enskar vömr í Noregi lok-
aðist.
Mitt í uppgangi enskrar verslunar og fisk-
veiða við Island rekur bóndinn á Reykhólum
stórbúskap á höfuðbólum sínum við sunnan-
verða Vestfirði, sem öll liggja að sjó. Utifyrir
em gjöfulustu fiskimið landsins og allt krökkt
af enskum duggum. Hvað skyldi svo þessi bú-
skapur hafa gefið af sér? Hafði Guðmundur
ríki Arason eitthvað að bjóða þeim Englend-
ingum sem hér fiskuðu og sigldu krambúðum
upp að ströndum landsins? Amór Sigurjóns-
son hefur farið ofan í saumana á búskapnum.
Hann telur heimilisfólk á stærstu þremur bú-
unum, Reykhólum, Saurbæ og Núpi, hafa ver-
ið milli 40 og 50 manns, en milli 20 og 30 á hin-
um. Þá er allt talið - líka nokkur göngulýður -
og fráleitt að nefna hærri tölur. Síðan áætlar
Arnór afurðir bústofnsins mjög varlega, „þeg-
ar þess er gætt, hve jarðir og lönd Guðmundar
vora auðug af matföngum öðrum en búfjáraf-
urðum, fiski, fugli, sel og sölvum." Niðurstað-
an er í stuttu máli sú að afurðir af búum og
leigujörðum Guðmundar vora um tvöfalt meiri
„en hann þurfti handa því fólki, er hann hafði á
framfæri sínu...“ Þau um það bil tvöhundruð
manns sem vom viðloðandi bú Guðmundar
hefur auðvitað líka vanhagað um sitt hvað sem
Englendingar höfðu að bjóða, að maður tali
ekki um landseta hans, aðra höfðingja, annan
lýð. Hér voru ótvíræð skilyrði fyrir viðskipti
milli Islendinga og Englendinga - og mikill
uppgangur. Til marks um það má hafa að
skreið í utanlandsviðskiptum er talin hafa
hækkað gríðarlega á þeim áram sem Guð-
mundur er upp á sitt besta. Hugsanlegt er að
viðskipti þessi hafi gefið af sér ævintýralegan
gróða þegar þess er gætt að „innanlands hefur
haldizt fornt lag í viðskiptum, þrátt fyrir verð-
breytingar í utanlandsviðskiptum." Það þýðir
að Guðmundur gæti hafa heimt og keypt
skreið á innanlandsverði - rígbundnu fornri
venju - og selt Englendingum við verði sem
skapaðist við nýtilkomin utanlandsviðskipti.
Sama gæti átt við um aðrar afurðir sem Guð-
mundur hafði á boðstólum. Þvi er ekki haldið
fram hér að Guðmundur hafi haft viðskiptavit
á nútímavísu, en þegar ólíkir menningarheim-
ar mætast er nýjunga von þar sem fáar reglur
eru til að varða samskipti manna. Hið háa
skreiðarverð í utanlandsversluninni var hugs-
anlega nýjung af því tagi. Eins má vera að
landsmenn hafi verið hikandi í fyrstu að eiga
viðskipti við Englendinga og þeir því orðið að
liðka fyrir með því að bjóða gott verð fyrir
skreiðina, vissir um að geta selt hana á enn
betra verði heima.
Guðmundur ríki Arason hafði allt til að bera
sem gerir hann líklegan til að hafa átt mikil og
ábatasöm viðskipti við Englendinga. Hann var
réttur maður á réttum stað, á réttum tíma.
Framanaf.
Pólilisk veðrabrigði
Viðskipti Guðmundar fóru fram í sérstöku
pólitísku loftslagi, ef svo má að orði komast.
Áður var sagt frá því er Eiríkur frá Pommern
gerði út menn til Englands árið 1415, að hitta
mág sinn Hinrik V. og fá hann til að setja
hömlur á siglingar Englendinga. Englending-
ar bragðst ekki illa við þeirri málaleitan og
bönnuðu siglingar til íslands um eins árs
skeið. Sumpart gæti það hafa verið vegna þess
að Eiríkur átti Filippu, systur Hinriks. Það
sem væntanlega skipti meira máli er að Eng-
lendingar stóðu höllum fæti í stríði við Frakka
á meginlandinu og máttu illa við reiði Eiríks
frá Pommern í ofanálag. Siglingarnar til fs-
lands skiptu Englendinga þó svo miklu máli að
þeir töldu sig ekki heldur mega við því að fara
eftir samkomulaginu - né þeim bönnum sem
sett voru af beggja hálfu í kjölfarið. Milli 1425
og 1434 stóðu ríkin í linnulitlum deilum um
landið, en vegna erfiðrar stöðu Englendinga
átti dansk-norska stjórnin auðvelt með að
knýja þá til samninga. Hins vegar gekk erfið-
legar að framfylgja þeim. Dansk-norska ríkið
kom framkvæmdavaldi sínu Ola við á íslandi
og Englendingar vora í raun stöðugt að efla
áhrif sín hér, þrátt fyrir alla samninga. Þeir
notfærðu sér valdatóm sem var á íslandi upp-
úr fyrsta fjórðungi aldarinnar fram um 1450,
en það stafaði af ófriði sem Eiríkur frá
Pommern átti í við Holtseta og Hansamenn.
Sá ófriður hélt honum uppteknum með þeim
afleiðingum að samband íslands við dansk-
norsku stjórnsýsluna rofnaði. Þetta var ekkert
séríslenskt fyrirbrigði; miðstjómarvald veikt-
ist um allt ríkið á þessum áram með tilheyr-
andi upplausn og óstjórn. - Það stóð hins veg-
ar allt til bóta.
Árið 1442 var Kristófer af Bajern orðinn
konungur Danmerkur, Svíþjóðar og Noregs.
Hann hófst þegar handa við að gefa út réttar-
bætur til að lægja ókyrrðina og stjórnleysið í
ríkjum sínum. Árangurinn var ekki mikill í
fyrstu, en þróunin var ótvírætt í átt til óskor-
aðs valds konungs. Á ís-
landi má segja að merki-
legum áfanga á þeirri
braut hafi lokið með
Lönguréttarbót um 1450.
Með henni áréttar kon-
ungur vald sitt í landinu
og ráðleggur höfðingjum
með tilburði til sjálf-
stæðra valda að rifa segl-
in, vilji þeir ekki hafa
verra af. Nokkru áður
hafði konungur náð taki á
Englendingum sem
stundum er nefnt Eyrar-
sundslásinn. Það þýddi að
hann gat ráðið siglingum
Englendinga um Eyrar-
sund og átti eftir það
hægara með að ná hald-
bærum sanmingum við þá
um Islandssiglingar.
Mörgum íslenskum höfð-
ingjum vora siglingar
Englendinga mjög að
skapi. Sérstaklega mun
stórættuðum og auðugum
útvegsbændum hafa þótt
vænt um umsvif þeirra -
mönnum eins og Guð-
mundi ríka. Þegar að því
kom að konungsvaldið
snéri vörn í sókn og herti
tök sín á ný, þá hlutu
valdamiklir vinir Eng-
lendinga á Islandi að
verða því ofarlega í huga.
Konungi hefur e.t.v. líka orðið hugsað til þess
hvaða höfðingjar gætu helst orðið að liði uppá
Islandi. - Pólitísk veður vora að skipast í lofti.
Norræn samvinna - dönsk
pólitik og íslensk mafía
Veturinn 1444-1445 er Einar Þorleifsson
staddur á fundi konungs í Danmörku. Ekki er
vitað með vissu hvað þar fór fram, nema hvað
fljótlega upp úr því er hann orðinn hirðstjóri
norðan lands og vestan. Er Einar kemur af
fundi konungs ríður hann til Reykhóla að máli
við Guðmund Arason mág sinn. Með honum í
fór er bróðir hans, Björn Þorleifsson, sem síð-
ar fékk viðurnefnið hinn ríki. Ekki er vitað
hvað þeim mágum fór á milli, en Reykhólareið
Þorleifssona var að öllum líkindum undirbún-
ingur þingsins sem Einar kallaði saman 9. maí
árið eftir að Sveinstöðum - þar sem kveðinn
var upp úrskurðurinn sem rakinn er í upphafi
þessarar greinar. Með þeim úrskurði var
gengið milli bols og höfuðs þeim sem fór
fremstur í flokki í verslun við Englendinga,
ríkasta og fyrirferðarmesta höfðingja lands-
ins. - Konungsvaldið var skrefi nær því að
festa sig í sessi á íslandi.
Tæplega hefur Guðmundur verið blásak-
laus. Á Sveinsstöðum er hann borinn þungum
sökum um ofríki í svokallaðri Norðurreið, er
hann var hirðstjóri norðan lands og vestan og
sótti Húnvetninga heim. Nýi annáll staðfestir
ásakanirnar, en þar segir við árið 1427 frá
„Norðurreið Guðmundar Arasonar til Hún-
vetninga. Þótti mörgum þungt að verða fyrir
henni af þeirra manna framferði, er með
bóndanum riðu.“ Ekki er ástæða til að draga
ásakanirnar sérstaklega í efa. Guðmundur var
ríkur og fyrirferðamikill höfðingi í landi þar
sem ríkti skálmöld og miðstjórnarvald ákaf-
lega veikt. En þótt fallist sé á að Guðmundur
hafi sýnt af sér ofríki, er tvennt sem gerir ör-
lög hans tortryggileg. Fyrra atriðið varðar
þinghaldið á Sveinsstöðum, hið síðara eftir-
málin og framgang þeirra bræðra, Einars og
Bjarnar.
Einar Þorleifsson dæmir ekki samkvæmt
réttarvenjum; hann kveður ekki menn til
dóms, heldur rýmir Guðmund - að honum fjar-
stöddum - út af peningum sínum með því sem
TÍZKAN í Evrópu á dögum Guðmundar ríka á 15. öld. Aðalsmað-
urinn á teikningunni skreytir sig með fjöðrum í hatti og hefur tvo
fálka á armi. Óvíst er hvort Guðmundur hefur samið sig að slík-
um siðum, en fullvíst má telja að hann og kona hans hafi verið
klædd að hætti efnaðra Evrópubúa.
mætti kalla konungsúrskurði. Þá er málið sem
tekið er upp gegn Guðmundi, Norðurreiðin, 19
ára gamalt. Það hlýtur að teljast afar ein-
kennilegt að taka upp svo gamalt mál. Ekki
síst í ljósi þess, að samkvæmt úrskurðinum
hefur hvergi verið minnst á þær jarðir sem
Guðmundur á að hafa haldið með engum rétti,
svo sem síðari vitnisburðir gefa til kynna. Það
sakarefni mátti þó vera hirðstjóranum nær-
tækara en Norðurreiðin. Yfirbragð þingsins
ber merki þess að Einar Þorleifsson hafi kon-
ung að baki sér og gangi erinda hans. Sakar-
efnið er ekki bara grafið upp, heldur vandlega
valið.
Samkvæmt venju féllu upptækar eignir í
umsjá hirðstjóra. Það þýddi að Einar Þorleifs-
son hirti sjálfur af eignum Guðmundar allar
tekjur, en mun ekki hafa þurft að greiða af
þeim gjöld. Þetta gekk svo þar til 1452, að
Einar varð úti. Þá tók Björn bróðir hans við
umsjá Guðmundareigna með sömu kjörum,
allt þar til hann keypti hlut konungs í þeim
1462, þá orðinn hirðstjóri yfir öllu íslandi. Upp
úr því hófust heiftarlegar deilur um erfðir
eignanna; mikil saga sem teygði sig ríflega út
öldina. Arnór Sigurjónsson hefur gert henni
góð skil, og úr henni má velja nokkrar svip-
myndir sem gætu varpað skímu á örlög Guð-
mundar Arasonar, þ.e. hvað þeir höfðu í huga
er hann átti í höggi við og hvers konar réttlæti
þeir skenktu honum.
Björn Þorleifsson hélt fóðurarfi Ólafar Ara-
dóttur, systur Guðmundar ríka, sennilega á
þeim forsendum að þær væra í púkki með
óráðstöfuðum eignum Guðmundar og því ekki
tímabært að afhenda þær. Ólöf sá aldrei þann
arf, heldur féll hann í hlut erfingja Bjarnar.
Eignum sem Björn hafði áður safnað vitnis-
burðum um að Guðmundur hefði haldið ólög-
lega, ráðstafaði hann að vild sinni. Þá virðist
sem eignir Guðmundar hafi verið vantaldar
þegar Björn kaupir hlut konungs í þeim. Þetta
kom fram eftir lát Bjarnar, og kostaði konu
hans og fjölskyldu mikið makk og afar ósann-
færandi vitnaleiðslur.
Solveig var arfborin dóttir Guðmundar, eina
barn hans á lífi sem samkvæmt lögum gat átt
kröfu til arfs eftir hann og þar með ógnað Þor-
leifssonum. Vegna þess að Einar og Björn ætl-
uðu sér arf eftir systur sína, konu Guðmundar,
dæmdu þeir af systurdóttur sinni foreldraarf
hennar á þeim forsendum að hún væri svokall-
að sektarbarn. Hún var fædd þremur árum
eftir Norðurreið, þ.e. eftir að Guðmundur ger-
ir sig sekan. Þar með ætti hún ekki rétt til
arfs. I dómi þessum þóttust þeir styðjast við
konunglega réttarbót. Það var ekki fyrr en
1501 að í ljós kom að þeir bræður höfðu ekkert
fyrir sér í þessu, enga réttarbót.
Einar og Þorleifur hafa ekki staðið einir
uppi gegn systurdóttur sinni, en þó virðist sem
Birni sé ekíd rótt hennar vegna. Þegar hann
kaupir konungshlut í Guðmundareignum 9.
júlí 1462 fær hann í kaupbæti bréf frá Krisjáni
I, sem virðist að nokkra leyti stílað á Solveigu.
Þar segir m.a.: „Því forbjóðum við öllum,
hverjir helst vera kunnu eður era og sérlega
forskrifaðs Guðmundar Arasonar arfa og öll-
um öðram, að bívara sig með fyrir skrifað gós
eður hans erfingjum nokkuð hindur þar upp
að gjöra, í nokkurn máta undir vora konung-
lega hefnd og reiði.“ (Stafsetning höf.) Hér
virðist þurfa að kveða óvenju fast að orði
þannig að Solveigu - og öllum öðram - megi
verða ljóst að Björn eigi það sem hann kaupir
af konungi.
Fleira mætti nefna sem gefur til kynna að
Guðmundur ætti við ofríkismenn að eiga, þótt
ekki verði það allt rakið hér. Til er mynd af
Birni Þorleifssyni. Það er nokkurs konar
sjálfsmynd, sem birtist í bréfi hans til Brands
lögmanns norðan lands og vestan. Tilefnið
varðar enn eignir Guðmundar Arasonar; Birni
finnst lögmaður aðgerðalítill þegar Loftur
Ormsson sest upp á höfuðbóli Bjarnar, Núpi.
Áður hafði Solveig Guðmundsdóttir falið Lofti
frænda sínum umsjá foðurarfs síns í von um
að heimta hann þannig úr hendi Bjarnar. Með-
al annars þess vegna vora væringar með þeim
frændum. Látum það liggja milli hluta; hér er
það tónn bréfsins sem vekur áhuga: (Stafsetn-
ing og leturbreyting höf.)
Minn góðan vin, Brand bónda lögmann, yð-
ur heilsar ég Björn Þorleifsson kærlega með
guð og vor frú. Kunngeri ég yður: Mér er sagt
að Loftur frændi sé kominn undir Núp og vilji
sitja þar sinn búskap, sem það má vel vera. En
þó líst þetta mörgum skjót aðferð og þér mun-
ið þó næst geta ef þér viljið svo sem þér vitið.
En eigi þarf Loftur að hafa svodan atburði, því
eigi má vita hvar óvænum gefur happ, þar ég á
hlut að. Er mér hermt svo frá þeim að þeir
segi svo, þeir viti fyrir víst að þér munið ekki
gera mér stóran rétt.... En vita ég, að þér vilj-
ið betra yður til réttinda við minn herra kóng-
inn og mig... svo ef vér megum vel fá rétt á því
sem okkur er misboðið, þá vil ég í engan máta
af fella yður yðvarri skuld eða þjónustulaun.
En fái ég hér engan rétt, þá skal leita þangað
sem guð vill...
Hér talar maður sem veit af konungsvaldi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998 5