Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSENS - MENNEVG HSTIR
23. TÖLUBLAÐ - 7.3.ÁRGANGUR
EFNI
Birni BreiSvík-
ingakappa
er lýst í Eyrbyggju og því að hann átti í
útistöðum við Snorra goða, hraktist af
landi brott og sigldi vestur um haf. Segir
sagan hann
hafa orðið
höfðingja í
ijölmennu ríki
í Vesturálfu.
Samtímamaður
hans í Mexíkó
hét Qu-
etzalcoatl og
varð með tím-
anum hálfguð,
sem búist var
við að kæmi
aftur. Hann
var ljós yfirlit-
um og kominn
úr austrinu. Þórunn Valdimarsdóttir sagn-
fræðingur veltir fyrir sér ýmsum áleitnum
spurningum um Quetzalcoatl og Björn
Breiðvíkingakappa.
Guðmundur ríki
á Reykhólum var einn af auðugustu mönn-
um Islandssögunnar, kannski sá allra auð-
ugasti, fæddur til auðs og styrkti stöðu
sína með ríku kvonfangi. Hann virðist
hafa haft gott viðskiptavit og efndi til við-
skipta við Englendinga, sem þá voru á
skútum sínum við ísland. Á þessu græddi
hann ómælt og var svo komið 1446 að
hann átti 6 höfuðból og 36 aðrar jarðir. Þá
var kippt undan honum fótunum með því
að mágur hans, Einar Þorleifsson hirð-
stjóri, tók upp 19 ára gamalt mál, „norð-
urreið“ Guðmundar. Var Guðmundur
dæmdur útlægur og rýmdur út af eignum
sínum sem féllu undir konung og erfingja.
Um uppgang og fall Guðmundar ríka
skrifar Hjörtur Hjartarson.
Stefán Bj örnsson
varð fyrstur íslendinga til að leggja stund
á æðri stærðfræði og minnist Einar H.
Guðmundsson stjarneðlisfræðingur þess í
grein um hann, að tvær aldir eru nú liðnar
frá því hann fæddist. Þessi flestum
gleymdi stærðfræðingur hlaut gullverð-
laun Hafnarháskóla í stærðfræði 1793, þá
á áttræðisaldri.
Einar Pálsson
er landsmönnum vel kunnur sem fræði-
maður og höfundur ritraðarinnar Rætur
íslenskrar menningar, þar sem hann setti
fram nýstárlegar
kenningar byggð-
ar á miðaldafræð-
um. Hitt vita
kannski færri nú
orðið að Einar var
leikari að mennt
og starfaði bæði
sem leikari og leikstjóri hjá Leikfélagi
Reykjavíkur þegar félagið stóð á tíma-
mótum um 1950. Um leikara- og leik-
stjórnarferil Einars skrifar Hávar Sigur-
jónsson.
Bókastefnan
í Frankfurt, sú fimmtugasta í röðinni, leið
án stórviðburða segir Jóhann Hjálmars-
son. Reyndar kom fyrsti portúgalski Nó-
belsverðlaunahafinn í bókmenntum til
stefnunnar um það leyti sem hann fékk til-
kynningu um veitinguna og varð af því
nokkurt tilstand. En þótt stefnan sjálf hafi
verið með rólegasta móti draga menn
gildi hennar ekki í efa. I Lesbók nú birtist
fyrri grein Jóhanns eftir bókastefnuna og
í þeirri síðari mun hann fjalla hann sér-
staklega um þýðingar íslenzkra bóka á er-
lendum málum.
Forsíðumyndin: Forsíðumyndina tók Skarphéðinn Haraldsson af Sigurjóni Ólafssyni myndhöggvara órið
1967 við verk sitt Faðmlag (1949). Verkið stendur við Listasafn Sigurjóns Ólafssonar en er í eigu Lista-
safns íslands. A bls. 6 og 7 er sagt fró tveimur sýningum ó verkum Sigurjóns og ritverkinu Sigurjón Ólafs-
son - Ævi og list.
HANNES SIGFÚSSON
ÍSIAND ÚR
FJARLÆGÐ
ísland bak við éljadrögin
í útnorðii
Þaðan sem lægðimar koma
Aldrei í heiðskíru veðri
þegar augun teygja sjóndeildarhringinn til ystu miða
hillingalaust
Einungis þungur dynurínn á húsþökunum
frá voldugum blásturshljóðfærum
og slagverkum regnsins
knýjandi ýlfrandi flautur og hvínandi fíðlur
að efsta kvinti
Ragnarökkm-sins
megnar að reisa þig úr lægingu þinni
með lýsandi skyrtubrjóst jökla
og skýin flaksandi yfír hvirflinum
Þú mikli Wagnertúlkandi!
Þú mildi faðirþegar ég kem heim
Hannes Sigfússon, 1922-1997, var einn af atómskóldunum og kvaddi sér hljóðs með
Dymbilvöku 1949 sem þótti nokkurt tímamótaverk. Hannes bjó í Noregi fró 1963 til
1988, en síðast ó Akranesi.
LAND A
VOGARSKÁLUM
RABB
✓
IALDARLOK er sú spuming áleitin
hvernig þjóðin eigi að nýta sér nátt-
úruauðæfi í óbyggðum; auðæfi sem
þjóðin hefur til þessa haft þoku-
kenndar hugmyndir um. En nú er
spurt af þunga og þess verður varla
langt að bíða að stefna til framtíðar
verði mörkuð; landkostirnir eru svo
að segja á vogarskálum. Eigum við að
virkja allt það vatnsafl sem rannsóknii-
benda til að geti verið fýsilegur kostur, eða
eigum við að vernda þessi ósnortnu víðerni?
Við vitum að þau eru nú þegar mikils metin
og að fjöldi ferðamanna og náttúruunnenda,
hér og erlendis, telur að það jafngildi óbæt-
anlegu tjóni að skerða þessi víðerni með því
að reisa þar margs konar mannvirki, leggja
vegi og línur. Það er einnig hugsanlegt, þótt
ekki verði fullyrt neitt þar um, að ein'hvern-
tíma á næstu öld gefi ósnortin víðerni af sér
umtalsverðar tekjur og að ferðaþjónusta
muni sjá fleira fólki fyrir atvinnu en eitt eða
fleiri álver.
Með glæsilegum ljósmyndum Ragnars
Axelssonar og gi-einaskrifum Rögnu Söru
Jónsdóttur í Morgunblaðinu og þáttagerð
Ómars Ragnarssonar í Sjónvarpinu hefur
verið brugðið ljósi á vatnsföll og land norð-
austan Vatnajökuls, sem taka mun breyt-
ingum ef virkjunaráform verða að veru-
leika. Þetta landsvæði þekkja fæstir lands-
menn nema af afspurn og myndum, en við
sem lærðum landafræðina í gamla daga höf-
um þó alla tíð síðan verið með það á hreinu
hvar Jökulsá í Fljótsdal, Jökulsá á Brú og
Jökulsá á Fjöllum koma undan Vatnajökli
og hvert þessar ár renna. Það hef ég hins
vegar sannreynt meðal barna og unglinga
núna, sem hlíft hefur verið við gamaldags
og úreltum utanbókarlærdómi, að alltof
mörg þeirra hafa alls enga vitneskju um
þessar ár; vita varla að þær séu til, en það
er önnur saga.
Ég vona að myndirnar í Morgunblaðinu
og þættir Ómars hafi vakið forvitni þeirra
sem landið erfa; sízt af öllu er nægilegt að
einungis miðaldra fólk og elzta kynslóðin
þekki Eyjabakka, Dimmugljúfur, Kringils-
áiTana og Amardal.
Ef til vill spyr nú einhver: Hvað er svona
stórkostlegt við þessi ósnortnu víðerni? Er
þetta ekki aðallega sandur? Seiseijú, mikil
ósköp, sandur og grjót. En það er fleira ef
vel er að gáð. Víðsýni; sumstaðai- ótrúlegt
víðsýni yfir óendanleg flæmi sanda þar sem
ár dreifa sér, útsýni yfir hraun og grjóturð-
ir, rofabörð, afréttai’ver og flár, mosavaxna
ása sem rísa Og enda í dyngjum eða fjöllum
og jökulbunga á bak við allt saman eins og
„grand finale“. Þá er ekki allt talið því
stundum er fegurðin mest í því smágerða; í
því sem liggur við fætur manns.
Ekki hrópai- það á athygli, öðru nær. Samt
finnst mér enginn manngerður skrautgarður
eða rósabeð jafnast á við það sem sjá má í
hverju sæmilega grónu hrauni á fögrum
haustdegi. Ekki er heldur með neinu mann-
gerðu hægt að keppa við þá töfra sem nátt-
úran tilreiðir þegar setið er á bakka Tjarnái-
í Hvítárnesi undir kvöld, við tóftina í Eyvind-
arkofaveri með Amarfell og Hofsjökul í bak-
sýn, eða í Herðubreiðarlindum. Ótal aðra
áhrifamikla staði mætti nefna.
Um virkjanir og fórnir þeirra vegna verð-
ur að vera bærileg sátt og ekki mun það fá
góð eftirmæli sem búið er að ákveða með
eins konar hrossakaupum: Virkjunarfröm-
uðir semja um að fá að sökkva Éyjabökkum
gegn því að hluta Þjórsárvera verði þyrmt.
Það hlýtur að vera krafa landsmanna að
rækilega séu kynnth' virkjunarkostir og
rannsóknir sem á að ráðast í. Hefur það
verið gert? Ef svo er. þá hefur það ekki ver-
ið að gagni. Hver væri vitneskja lands-
manna um fyrirhuguð virkjunarsvæði ef
helztu fjölmiðlarnir, Morgunblaðið og Sjón-
varpið, hefðu ekki á eigin spýtur staðið að
myndarlegri kynningu?
Það skal viðurkennt að náttúruverndar-
fólk fer stundum offari og veikir með því
málstað sinn. Eitt af því sem einn étur eftir
öðruni er það að uppistöðulón séu ljót. Ailt í
einu eiga stöðuvötn að vera ljót. Vissulega
sé ég eftir hverjum skika af Þjórsárverum
og Eyjabökkum finnst mér að megi alls
ekki sökkva. Með Kárahnjúkavirkjun færi
hluti Ki-ingisárrana, sem kannski væri hægt
að sætta sig við, en síður hitt hve stóran
hluta sú virkjun klípur af hinu ósnortna við-
erni. Að öðru leyti er ekki hægt annað en
fallast á og viðurkenna að landslagsfegúrð
hefur sumstaðar aukist til muna þar sem
vatn hefur orðið til, eða verið stækkað. Ég
nefni til dæmis Auðkúluheiði, sem er bein-
línis orðin falleg eftir að uppistöðulón
Blönduvirkjunar varð til, og miklu er feg-
urra um að litast þegar ekinn er vegarslóð-
inn að Hagavatni eftir að stíflað var við
Sandvatn og vatnið stækkað um tvo þriðju-
hluta. Nú birtast þar ótal eyjar og rimar
þar sem áður voru sandöldur og jökulleir.
Fyrh- skömmu var ég þar á ferð með
Ferðafélagi Islands á einum fegursta degi
haustsins; kyrrðin svo alger að hægt hefði
verið að ganga um með logandi kerti og
Hlöðufell notaði tækifærið og stóð á höfði
innanum hólmana í vatninu. Þegar komið vai'
upp á Brekknaíjöllin til að sjá framskrið
Eystri-Hagafellsjökuls, sem verulega kveður
að, var sama lognið þar og Hagavatn varð
ein allsherjar spegilmynd skriðjökulsins.
Hann var þó harla rólegur þessa stundina,
en alveg fallinn fram af stalli sem þar er í
hlíðinni og kominn langleiðina að vatninu.
I skarði austan við Stóru-Jarlhettu mátti
sjá gróft sprungusvæði sem virtist vera á
leiðinni fram af hengiflugi. Það gæti orðið
tignarlegt sjónarspil ef það gerist. Helgi
Björnsson jöklafræðingur var inntur eftir
orsökum þeSsa framskriðs i Morgunblaðinu.
Birtist kort með og fannst mér leitt að sjá,
að Stóra-Jarlhetta, sem svo hefur verið
nefnd frá ómunatíð, var kölluð Tröllhetta
samkvæmt fyrirmælum jöklafræðingsins og
kortateiknari blaðsins varð að beygja sig
þótt hann .vissi betur. Sá mæti maður Jón
heitinn Eyþórsson virðist ekki hafa þekkt
nafnið á fjallinu og sló fram þessu Tröll-
hettuheiti, sem háskólamenn virðast hafa
kokgleypt, en heimamenn þekkja ekkert
fjall með því nafni. Kannski er það aukaat-
riði, en mér er sem ég heyri undirtektirnar
ef mér eða einherjum öðrum þætti Esja
ekki nógu tignarlegt nafn og við færum að
nefna hana Tröllesju.
Reynum að umgangast forn örnefni með
virðingu. Jöklafræðingar og aðrir vísinda-
menn ættu að huga að því ekki síður en
aðrir.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998 3