Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 17

ADAM ZAGAJEWSKI
RÖDD PÓLLANDS
JÓHANN HJÁLMARSSON ÞÝDDI
FÁNINN
Þegar ég vakna á morgnana reyni ég
með hjálp leikhússkíkis að greina
hvaða fáni blaktiryfír borg minni
Svartur hvítur eða grár eins og óttinn
Hefur borg mín verið unnin
er varist áfram eru sigurvegararnir
beðnir um miskunn
hefur sorgin þegar kvatt dyra
vegna nokkurra sekúndna gleymsku
eða er ég ef til vill sjálfur
þessi fáni án þess ég sjái hann
á sama hátt og rnaður sér heldur ekki
sitt eigið hjarta
ÞYRNAR
Vildu einræðisherrarnir aðeins
lesa reiðileg, heiftúðug og
vandlega fáguð ljóð okkar, þá myndi skáldskapurinn
sannarlega breyta heiminum. En
rósirnar þekkja ekki heldurþau verk
sem eru tileinkuð þeim. Þyrnarnir drekka ekki blóð.
Þýðingarnar eru úr bókinni I skolti Levíatans eftir Jóhann Hjólmarsson (útg. Örlagið 1988).
SKÁLDIÐ Clo Duri Bezzola var fulltrúi hins retórómanska Sviss.
torg bókanna. Halldór Guðmundsson útgáfu-
stjóri Máls og menningar kvaðst vera í Frank-
furt til þess að pota höfundum og leita. Hann
sagði að heimur bókanna væri orðinn harðari.
Nú seldust einkum kiljur í Þýskalandi, minna
af bundnum bókum. Tvær samsteypur, Ber-
telsmann og Holzbrinck, ættu nú mörg af
stærri forlögunum, blikur væru á lofti.
Hann orðaði þessa válegu þróun svo í samtali
blaðamanns við hann: „Bókastefnan í Frankfurt
hefur löngu sannað sig sem stærsta bókamessa
heims; hvergi er hægt að fá betri yfirsýn yfir
þróun í útgáfumálum og stöðu íyiirtækja en
þar. I umræðum manna á meðal að þessu sinni
bar ekki síst á góma þá tilhneigingu sem löngu
er orðin þekkt, að útgáfan færist í hendur æ
færri fyrirtækja, að öflug eignai'haldsfélög
stjómi mismunandi bókaforlögum um allan
heim. Umræðan var ekki síst mikil vegna þess
að á heimavettvangi messunnar, i Þýskalandi,
óttast sjálfstæð meðalstór fyrirtæki mjög um
framtíð sína. Þar er útgáfa og sala að langmestu
leyti í höndum tveggja risa: Bertelsmann sam-
steypunnai', sem er stærsta bókaútgáfufyrir-
tæki heims og sem keypti í fyrra Random house
útgáfuna í Bandaríkjunum og fyrr á árinu Berl-
in Verlag sem vai' öflugt sjálfstætt fyrirtæki, og
Holzbrinck eignarhaldsfélagsins sem á mjög
gróin fyrirtæki í Þýskalandi (Fischer, Rowohlt)
og Bandaríkjunum, en rann rétt fyrir messuna
saman við stærsta póstdreifingarfyrirtæki
Þýskalands, Weltbild fyrirtækið, sem er í eigu
kaþólsku kirkjunnar. Af samræðum við þýska
útgefendur var Ijóst að þeir sáu nú sína sæng
uppreidda, og mörg gróin sjálfstæð fyrirtæki
eru til sölu. Margir töldu að þessi þróun muni
enn styrkja tilhneigingu útgefenda til að sinna
aðeins um hásölubækur (bestsellerismi“) og þar
með stuðla að minni fjölbreytni á bókamai'kaði.“
Halldór sagði að einnig hefði mátt sjá merki
un annað á stefnunni og vonaði að heilbrigt
andóf við þessari þróun myndaðist á alþjóðleg-
um bókamarkaði. Hann sagði að Islendingar
gætu ekki kvartað um áhugaleysi um sínar
bókmenntir í Frankfurt. Frá því, hlut Máls og
menningar, Forlagsins og Vöku-Helgafells á
bókastefnunni, verður sagt síðar.
ur en líka skáldsögur og ljóðabækur sem virð-
ast lifa góðu lífi eftir fjölda þeirra að dæma.
Hinar miklu dömur bókmennta og lista, sumar
háskakvendi, aðrar sambland af öllum hinum
góðu og slæmu kostum virtust njóta hrifningar
því að allt er fullt af bókum um þær: Lou-
Andréas Salome, Else Lasker-Schiiler (nýjasta
bókin er um bréfaskipti
hennar og expressjóníska
málarans Franz Marc), Anna
Ahkmatova. Ekki sakar að
þær lifðu allar viðburðaríku
lífi og gerðu uppreisn gegn
hinu vanabundna í lífi og
list.
Sviss og fleiri lönd
sem hafa verið í önd-
vegi á Bókastefnunni
í Frankfurt hafa
þurft að greiða háar
upphæðir og kosta
miklu til. Menn eru
þó sammála um gildi
öndvegisins og reyndar
stefnunnar yfirleitt. Til
stóð fyrir nokkrum árum
að Norðurlöndin yrðu í
öndvegi en af kostnaðar-
ástæðum drógu þau sig í
hlé. Sigurður Svavars-
son hjá Máli og menningu
er meðal þeirra sem telja
að þetta hafi verið röng
ákvörðun, kostnaður við að
vera í brennidepli skili sér
aftur.
Blikur á lofti
Ólafur Ragnarsson for-
stjóri Vöku-Helgafells hefur
eftirminnilega kallað Bóka-
stefnuna í Frankfurt markaðs-
METSÖLUHÖFUNDURI
NN Ken Follett, sem
veit manna best hvað
lesendur vilja.
NORRÆN
/ / /
UTHAFSROMANTIK
TONLiST
Sfgildir diskar
B0RRESEN
Hakon Borresen: Sinfónía nr. 2 Op. 7 í A-dúr,
Havet (1904); Sinfónía nr. 3 Op. 21 í C-dúr
(1926). Utvarpssinfóníuhljómsveitin í Frankfurt
u. slj. Oles Schmidts. cpo 999 353-2. Upptaka:
DDD, Frankfurt, 4/1995; 10/1997. Útgáfuár:
1998, Lengd: 69:19. Verð (12 tónar); 1.800 kr.
SINFÓNÍUFRAMLEIÐNI Dana á önd-
verðri 20. öld var með hreinum ólíkindum. Skv.
ameríski'i heimild sem ég kann ekki að nafn-
greina var hún ekki einu sinni einstök miðuð
við höfðatölu, heldur jafnvel að henni slepptri!
Og það þótt á sama tíma væri aðeins ein at-
vinnusinfóníuhljómsveit í landinu. Eins og gef-
ur að skilja hlaut megnið frá þessu einstæða
gróskuskeiði því að verða samið fyrir skúffuna,
enda hurfu fiestir höfunda löngu fyrir miðja
öldina í skugga frægðarsólar Carls Nielsens.
En þó ekki fyrir fullt og allt. LP-tækni 6.
áratugar bætti að vísu lítið úr skák, en upp frá
geisladiskavæðingunni 30 árum síðar, þegar
menn fóru almennt að gefa smámeisturum
meiri gaum á heimsvísu en nokkru sinni fyrr,
virtist loks kominn vitjunartími á höfunda eins
og Langgaard, Henriques, Enna, Bendix, Lud-
olf Nielsen, Louis Glass og Hakon Borresen.
Æ fleiri tónverk sjá nú dagsins ljós í heyran-
legu formi á dönskum útgáfumerkjum eins og
Dacapo, Danacord og Kontrapunkt, og m.a.s.
utanlands, eins og í þessu tilviki á hinu 12 ára
gamla þýzka merki cpo í Osnabruck, sem farið
er að gefa norrænni tónlist verulegan gaum.
I þeim efnum erum við hér nyrðra þó enn
furðueinangruð frá frændþjóðunum, ef marka
má hið kléna úrval reykvískra plötubúða á nor-
rænni tónlist. Var þvi harla óvænt að rekast á
hljómkviður Hakons Borresens og hins
sænska Dags Wirén í einni og sömu verzlun,
og samstundis ákveðið að skoða fyrirbærin
nánar.
Það er ekki nema rúmt hálft ár síðan að und-
irr. hafði fyrstu kynni af tónlist Hakons
Borresens (1876-1954), þ.e. fiðlukonsert hans,
á sígildri rás danska ríkisútvarpsins, sem
reyndist afar lipurlega samin og heillandi tón-
smíð; eins fersk og síðrómantík getur frekast
orðið. Sjávarsinfónía hans frá 1904 heldur
sama ferskleika; eitt af mörgum verkum frá
aldamótaárunum þar sem hafið gegnir
prógrammatísku hlutverki, sbr. La Mer
(Debussy), Sea Pictures (Elgar) Sea
Symphony (V- Williams) og Frán havsbandet
(Alfvén). Þó að deila megi um hversu heyran-
leg sú höfuðskepnan sé í sinfóníu Barresens,
þá er hitt víst, að hún er sú mest flutta af
hljómkviðum hans.
Nr. 3 frá 1926 er þyngri á bárunni; í heild
fremur íhaldssamt verk fyrir nýklassískan til-
urðartímann, en kunnáttusamlega spunnið,
eins og vænta má af einkanemanda Johans
Svendsens. Hljómsveitin leikur bæði verkin
eins og hún ætti lífið að leysa, og enginn vafi á
að góð upptaka og víðfeðm og dýnamísk stjóm
Ole Schmidt dregur fram beztu fáanlegu hlið-
arnar hjá hinum athygliverða danska smá-
meistara frá Fríðriksbergi, þó að prýðileg
spilamennska Frankfm-t-sinfóníunnar jafnist
ekki alveg á við spræka snerpu Norrköping-
sveitai'innar á Wirén- diskinum.
WIRÉN
Dag Wirén: Sinfónía nr. 4 Op. 27 (1952); Sinfón-
ía nr. 5 Op. 38 (1964); Svíta Op. 24a úr Ballett-
inum Óskarsdansleik (1949). Sinfóníuhljómsveit
Norrköpings u. slj. Thomas Dausgaards. cpo
999 563-2. Upptaka: DDD, Norrköping,
10/1997. Útgáfuár:
1998. Lengd: 56:47.
Verð (12 tónar):
1.800 kr.
STRENGJA-
SERENAÐA Dags
Wirén (1905-86) frá
1937 er svo allsráð-
andi meðal verka
hans í plötulistum,
að halda mætti að
væri eini markverði
ópus sænska ný-
klassisistans. En
það eru einmitt oft
örlög minni meist-
ara sem ná að slá í
gegn með einu verki
snemma á ferlinum
að lenda í skugga þessa eina verks. Einangrun
seinni heimsstyrjaldar hefur þó eflaust líka
hjálpað upp á í tilfelli Wiréns, sem í huga
margra hefur fengið á sig einhliða stimpil sem
skemmtitónskáld út af serenöðunni, þó að hann
væri í raun alvarlega þenkjandi höfundur sem
forðaðist málalengingar og lagði sífellt meiri
áherzlu á gegnsæjan einfaldleika, sparsemi á
tjáningarmeðul og hámarksnýtni á smæstu
innviðum. Það er vel kunnugt, að þeir sem hafa
minnst að segja forðast jafnan einfaldleikann.
Dag Wirén fæddist fyrstur fjögurra sona
tónelskra foreldra sinna í Striberg rétt utan
við námubæinn Nora fyrir norðan Stokkhólm.
Hann hóf tónlistamám fimm ára gamall, og er
haft fyrir satt að þegar lestrarnám hans hófst í
barnaskóla þótti honum annarlegt að stafrófið
skyldi byrja á A en ekki á C eins og tónstiginn.
Síðar átti hann eftir að stjóma skólahljóm-
sveitinni og semja fyrir hana verk. A ofanverð-
um unglingsáram vann hann sem píanisti í
kvikmyndahúsum (þetta var á árum þöglu
myndanna) og kom sú reynsla að góðum notum
þegar hann fór að semja kvikmyndatónlist á
seinni árum.
Wirén var annars alla tíð alger (þ.e.
„absolút") tónhöfundur. Trúarjátning hans
hljóðaði svo: „ég trúi á Bach, Mozart, Nielsen
og algera tónlist“ (1945). Hann hafði ímugust
á því að klína utan að komandi efni við tón-
smíðar sínar, sem flestar vora aðeins kenndar
við tóngreinaheiti eins og sónata, konsert-
forleikur, tríó, strengjakvartett, sinfónía
o.s.frv., þó að hann sætti sig vitaskuld við
þjónustuhlutverk kvikmyndatónsmíðinnar.
Og jafnvel meira en það: „Kvikmyndatónlist
er miklu skemmtilegri en að semja algera tón-
list, því þar verður maður að leggja til hug-
myndirnar sjálfur."
Að Wirén skyldi nefna Carl Nielsen næst á
eftir Bach og Mozart réðst kannski mest af því
að honum þótti danska tónskáldið gróflega
vanmetið í Svíþjóð. Þakkarskuld hans, burtséð
frá frönsku tónlistaráhrifunum í París á milli-
stríðsárum, þar sem hann m.a. nam orkestran
hjá Sabanejev, var í rauninni ekki minni við Je-
an Sibelius. Þegar þeir hittust í fyrsta skipti á
Sibelius að hafa sagt við hinn unga sænska
kollega sinn: „Þér líkizt ekki raddskrá yðar!“
Átti hann þar væntanlega við partitúrinn af
Strengjaserenöðunni.
Á eftirstríðsárum fór Dag Wirén, líkt og
grannar hans vestan Eyrarsunds, Vagn
Holmboe og Niels Viggo Bentzon, að vinna æ
meir með stefrænni umbreytingatækni
(„tematískum metamorfósum"), eins og kem-
ur fram af báðum síðustu sinfóníum hans, nr.
4 og 5. Gegnfærsla hans á jafnvel smæstu
frumum tók að nálgast meinlæti. En meinlæti
Dags Wirén var alltaf blessunarlega kryddað
sjálfsháði: „Þegar maður fær jafnfáar hug-
myndir og ég verður að nýta þær í hástert,"
eins og hann sagði sjálfur. Sinfóníurnar eru
báðar áheyi'ileg verk, hvergi teygður lopinn,
og útsynningssnerpan hjá Norrköping-sveit-
inni leiðir stundum hugann að frísklegri spila-
mennsku L’Europa Galante Fabios Biondis.
Og ekki versnar spilamennskan í yndislegu
ballettsvitunni frá 1947. Skemmtitónskáldið
Wirén er hér í sínu æðsta veldi og skartar
franskættuðu andríki sem minnt getur á fis-út-
gáfu á Prokofiev. Þetta bráðfyndna en fágaða
fimmþætta verk er líklegt til vtnsælda jafnt hjá
almennum hlustendum sem útvarpsþáttagerð-
armönnum í leit að smellandi einkennisstefj-
um. Hljómsveitai'stjórn og upptaka eru í ör-
uggum höndum hjá Dausgaard og tæknimönn-
um cpo, sem eftir ýmsu að dæma gæti verið
svar Þjóðverja við Opus 111-merki hennar
Yolöntu Skuru í París.
Ríkarður Ö. Pálsson
Hakon Borresen
Dag Wirén
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998 1 7