Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Blaðsíða 13

AÐ KASTA 340
MILUÓNUM Á GLÆ?
EFTIR INGU DÓRU BJÖRNSDÓTTUR
í barnaskólum Bandaríkjanna læra börnin um hina
grimmilegu meðferð ó frumbyggjum, sem fylgdi
landnómi Evrópumanna í Ameríku. Bandarísk börn
jafnt sem Bandaríkjamenn almennt eru því ekki lengur
ginkeypt fyrir þeirri hugmynd að einhver hvítur karl-
maður af evrópskum uppruna, hvort sem hann hét
Kólumbus eða Leifur Eiríksson eða eitthvað annað,
hafi kannað og fundið Ameríku fyrstur manna.
BANDARÍSKUM börnum er kennt um meðferð Kólumbusar á frumbyggjum landsins og nú-
tíma Bandaríkjamönnum finnst litlu máli skipta að sögn greinarhöfundarins hvort einhver
hvítur karl frá Evrópu hét Kristófer Kólumbus eða Leifur Eiríksson.
✓
ASÍÐASTLIÐNU vori til-
kynnti Davíð Oddsson for-
sætisráðherra þjóðinni að
íslenska ríkið ætlaði að
verja um 340 milljónum ís-
lenskra króna '\ átak til að
kynna þátt íslendinga í
landafundum Améríku, en
um aldamótin 2000 eru þúsund ár liðin frá því
að Leifur Ein'ksson steig, að því talið er, fyrst-
ur evrópskra manna á ameríska grund.
Fljótlega eftir þessa tilkynningu Davíðs rit-
aði Gunnar Karlsson, prófessor í sagnfræði við
Háskóla íslands, grein í Morgunblaðið undir
fyrirsögninni „Forsætisráðherra bannar þekk-
ingu“. Þar gerir Gunnar athugasemd við skip-
un manna í 2000-nefndina, en í henni sitja eng-
ir fræðimenn, hvorki sagnfræðingar, fornleifa-
fræðingar né menn með vísindalega sérþekk-
ingu á siglingum fornmanna. Telur Gunnar að
bi’ýn þörf sé á slíkri þekkingu fyrir staifsemi
nefndarinnar.
Grein Gunnars hófst með eftirfarandi orð-
um: „Færa má sterk rök að því að norrænir
menn hafír fyrstir Evrópumanna kannað aust-
urströnd Norður-Ameríku um aldamótin
1000.“ Sú staðreynd að Gunnar lýsh- landa-
fundamönnunum sem noiTænum mönnum en
ekki sem íslendingum fór fyrir brjóstið á Guð-
mundi Hansen, fyrrverandi skólastjóra, og
ski-ifaði hann af því tilefni grein í Lesbók
Morgunblaðsins, sem bar heitið „Siglingar og
landafundh- íslendinga á þjóðveldisöld". Þar
gagnrýnir Guðmundur harðlega orðaval Gunn-
ars Karlssonar.
Vera má að orðaval Gunnars hafi verið sak-
laus yfirsjón, en hér er auðvitað um alvarlega
yfirsjón að ræða, því hvað ætti íslenska ríkis-
stjórnin með að kosta 300 milljónum íslenski-a
króna til að hampa afrekum norrænna (les
norskra) manna?
í grein sinni færir Guðmundur Hansen síðan
rök fyrir því að bæði Eiríkur, Leifm’ og Þor-
finnur karlsefni hafi verið íslendingar. Hann
heldur því einnig fram að Leifur hafi numið
land á Long Island, en ekki á Nýfundnalandi,
eins og löngum hefur verið talið. Máli sínu til
stuðnings bendir Guðmundur meðal annars á
skyldleika íslenskra katta og katta í New
York-fylM.
í þessaiú gi-ein ætla ég ekki að blanda mér í
deilur um hið sanna þjóðerni Leifs og félaga,
né um uppruna katta á Long Island. Þess í
stað ætla ég að ræða aðra þætti þessu máli við-
komandi, sem gætu vakið okkur til frekari um-
hugsunar um gildi hins rausnarlega framlags
ríkisstjórnarinnai' til að kynna þátt íslendinga
í landafundum Vesturheims.
II.
íslenska þjóðin hefur á síðastliðnum hund-
rað árum eða svo fengið góða æfingu í að halda
upp á stórafmæli. Veislan hófst 1874, þegar ís-
lendingar héldu upp á 1000 ára afmæli íslands-
byggðar og þáðu stjórnarskrá úr hönd Dana-
konungs. Arið 1930 vai' 1000 ára afmæli Al-
þingis minnst; árið 1974 var 1100 ára afmæli
Islandsbyggðar fagnað og nú síðast var þjóð-
vegahátíðin mikla haldin í tilefni 50 ára afmæl-
is íslenska lýðveldisins.
Öll þessi stórafmæli áttu það sameiginlegt að
tengjast innri sögu landsins, atburðum sem
styrktu og efldu innviði íslensks samfélags. Hin
tvö stórafmælin sem nú eru í vændum,
kristnitakan og landafundirnir, varða utanríkis-
tengsl íslands og hafa yfir sér alþjóðlegan blæ.
Auðvitað er það söguleg tilviljun, að þessir
alþjóðatengdu atburðh- áttu sér stað á svo
heppilegu ári sem árið 1000 hefur reynst vera.
Það er þó ekki þessi sögulega thviljun ejn-
göngu, að mínu mati, sem ræður því að íslensk
stjórnvöld leggja nú ofuráherslu á að fagna af-
mæli landkönnunar fornmanna. Forsendur
þess liggja, að ég tel, okkur mun nær í tíman-
um og tengjast sérstakri þörf íslendinga nú
fyrir að vekja á sér athygli og festa sig enn
frekar í sessi í meðvitund heimsins, einkum og
sér í lagi meðvitund Bandaríkjamanna, voldug-
ustu þjóðar heims. „
III.
Frá hernámi íslands 1940 fram til ársins
1989 var ísland augnayndi vestrænna stór-
velda. A stríðsárunum var ísland stöðugt í
sjónmáli Breta og Þjóðverja, en eftir stríð
máttu Bandaríkjamenn og Rússar vart af ís-
landi líta. íslenska smáþjóðin naut þessarar
óskiptu athygli heimsveldanna, og gat meira að
segja gert sig svo breiða á stundum, að krefj-
ast þess að bandaríski herinn hypjaði sig af
landi brott.
En þegar Berlínarmúrinn féll árið 1989 féll
ísland út af landakorti stói'veldanna. Banda-
ríkjmönnum stóð ekki lengur ógn af Rússaher
(sem nú ræktar sér rauðrófur til matar) og
beindi sjónum sínum að öðrum vígstöðvum. St-
arfsemi Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli
dróst snarlega saman og misstu margh- íslend-
ingar þar spón úr aski sínum. Menningarstofn-
un Bandaríkjanna var lögð niður í áfóngum, og
við þessar aðgerðir allar munu víst næmir
menn hafa heyrt suma hernámsandstæðinga
skræmta.
Við þessar breytingai- varð staða íslands á
alþjóðavettvangi óviss og íslendingar þurftu að
endui-meta stöðu sína og leita leiða til að
tryggja ísland í sessi á ný á landakorti heims-
ins. Að gömlum sið leituðu íslendingar fanga í
íslandssögunni. Það ráð hafði veist þeim afar
farsælt í sjálfstæðisbaráttunni og því ætti það
ekki að gera það nú?
íslendingar þurftu ekki að leita lengi, hin
fornu tengsl íslendinga við Ameríku lágu ljós
fyrir, íslendingurinn Leifur Eiríksson var
fyrstur hvítra manna sem steig á grund þeirr-
ar heimsálfu, sem síðar hlaut nafnið Ameríka.
Og samkvæmt Guðmundi Hansen, þá lenti
Leifur mema að segja innan landamæra sjálfs
stórveldisins, en ekki á einhverjum kanadísk-
um útkjálka.
IV.
Leifur Eiríksson og afrek hans hafa verið ís-
lenskum ráðamönnum afar hugleikin, þegar
þeh’ hafa sótt Bandaríkin heim að undanfórnu.
Ólafur Ragnai' Grímsson, forseti íslands, varði
drjúgum tíma í að ræða um Leif í ræðu sem
hann flutti fyrir the National Press Club í
Washington á síðastliðnu ári. Stakk upp á því, í
gríni án efa, að Hollywood gerði teiknimynd
um Snorra Þorfinnsson, fyrsta evrópska barnið
sem fæddist í Vesturálfu, í sama stíl og
Pocahontas. Þegar svo Jón Baldvin Hannibals-
son afhenti Clinton forseta trúnaðarbréf sitt,
þá minntist Jón á Leif við góðar undirtektir
Clintons.
Bandai-íkjamenn vita þó almennt lítið um
Leif Eiríksson og ef þeir heyra á hann minnst
brosa þeir góðlátlega og fara að tala um eitt-
hvað annað.
En það er einmitt þetta sem kynningarátak
ríkisstjórnarinnar á að breyta. Sagan um af-
rek Leifs á að festast í sessi í hugum Banda-
ríkjamanna (og í hugum annarra þjóða líka)
og í krafti þess að hann kom rúmum 500 árum
á undan Kólumbusi á hann heiðurinn af að
hafa fyrstur kannað austurströnd Ameríku og
við íslendingar getum baðað okkur í ljóma
Leifs.
V.
Ef nafn Leifs kemst á loft munu mai’gir
benda á að það sé ekki einungis vegna þess að
Kólumbus hafi verið fyi'stur til að kanna aust-
urströnd Ameríku, sem nafni hans hafi verið
haldið á lofti og honum eignaður heiðurinn af
að hafa „fundið" Ameríku (sá heiður er nú tal-
inn allvafasamur, eins og ég mun koma að hér
á eftir). Það skipti ekki síður máli hvað fylgdi í
kjölfar komu hans til Ameríku. í því sambandi
stenst Leifur engan veginn samanburðinn.
Leifur og félagar hans höfðu stutta viðdvöl í
því landi, sem síðar kom í Ijós að væri hluti af
heimsálfunni Ameríku, en komu Kólumbusar
til Ameríku fylgdu einar mestu og margþætt-
ustu breytingar í sögu mannkyns.
Ef Kólumbus á sér einhvern keppinaut með-
al íslendinga um heiðurinn af að hafa fyi'stur
Evrópumanna numið land í Ameríku, þá er það
Eiríkur rauði, faðir Leifs. Kólumbus og fylgd-
arlið hans komu fyrst til eyjunnar San
Salvador, sem er í Karíbahafinu undan strönd
Mið-Ameríku. Eiríkur nam líka land á eyju
undan strönd Ameríku, Grænlandi. Grænland
er stærsta eyja í heimi og telst hluti af megin-
landi Ameríku, á sama hátt og eyjan San
Salvador. A Grænlandi varð því til fyrsta sam-
félag evrópskra manna á amerískri grund.
En því miður er hvorki ferill Eiríks né græn-
lenska samfélagsins nógu glæsilegur til að hon-
um sé haldið á lofti: Eiríkur var afbrotamaður,
gerður útlægur frá íslandi, og byggðin sem
hann stofnaði til á Grænlandi dó út. Af hverju
það gerðist er mönnum enn ráðgáta.
VI.
íslendingar hafa ekki einir átt fi-umkvæði að
því að halda nafni Leifs Eh-íkssonar á lofti í
Bandaríkjunum. Um 1920 reis upp hreyfing í
kringum Leif meðal bandai'ískra yfirstéttar-
manna (White Anglo-Saxon Protestants,
WASPs) í Boston, sem notuðu Leif sem vopn í
baráttu sinni gegn Kólumbusi, eða öllu heldur
kaþólskum innflytjendum.
Afstaða Bandai'íkjamanna til Kólumbusar
hefur þróast og breyst í áranna rás. Upphaf-
lega voru þeir á báðum áttum um hvort hann
væri réttkjörin þjóðhetja Bandaríkjamanna,
hann hafði komið til Mið-Ameríku en ekki til
Norður-Ameríku og í fótspor hans höfðu fyrst
og fremst fylgt spænskumælandi kaþólikkai'.
Um miðja síðustu öld komust Bandaríkjamenn
þó að þeirri niðurstöðu að Kólumbus væri rétt-
kjörin þjóðhetja, tileinkuðu honum sérstakan
dag, Kólumbusardaginn 12. október. Einnig
bjuggu þeir til kvengerða ímynd í hans nafni,
Kólumbíu, og skírðu svæðið í kringum sjálfa
höfuðborgina í höfuð á henni.
En upp úr síðustu aldamótum fór banda-
ríska yfirstéttin að efast um ágæti þessa dálæt-
is á Kólumbusi. Á þeim tíma streymdu til
landsins ítalskir innflytjendur, ættmenni Kól-
umbusar, sem voru ekki aðeins ómenntaður
rumpulýður, heldur rammkaþólskir í þokka-
bót. Þeir voru ekki aðeins einlægir aðdáendur
Kólumbusai' heldur og páfans sjálfs og fyrir-
menn fóru að óttast, að ef ekkert yrði að gert
myndu völd landsins flytjast frá Washington
DC til Páfagarðs. Þá uppgötvuðu menn ágæti
Leifs. Leifur hafði ekki aðeins verið fyrri til en
Kólumbus, hann hafði stigið á land í Norður-
Ameríku en ekki undan ströndum Mið-Amer-
íku, hann var Norðui'-Evrópubúi og þótt hann
hafi ekki verið það sjálfur, þá urðu afkomendur
hans mótmælendur, eins og hin bandaríska yf- •
irstétt.
Leifi Eiríkssyni vai- reist stytta í Boston á
þriðja áratugnum, og má vera að návist hans
hafi róað suma menn, sem óttuðust yfirgang
kaþólikka í bandarísku samfélagi. En þrátt fyr-
ir þessa aðför hélt Kólumbus sínum sessj þar
til fyrir um tuttugu árum. Þá var byi'jað að
vega að honum á ný, en í þetta sinn voru árás-
armennirnir ekki úr röðum bandarískrar yfir-
stéttar, heldur bandarískrar lágstéttar: afkom-
endur frumbyggja, fulltrúar ýmissa minni-
hlutahópa og konur hófu að gagnrýna hina já-
kvæðu sigurímynd Kólumbusar. Að mati þess-
ara hópa var það ekki Kólumbus sem fann Am- *
eríku, heldur hinir mörgu hópar frumbyggja,
sem komu sjóleiðina frá Asíu eða landleiðina
frá Síberíuskaganum. Þeir höfðu búið í Amer-
íku í tugþúsundir ára og þróað með sér merka
verktækni og menningu, menningu og samfé-
lög sem Kólumbus og fylgismenn hans réðust á
og eyðilögðu á örskömmum tíma.
Þetta gagnrýna viðhorf gagnvart Kólumbusi
og komu Evrópumanna til Ameríku er orðið
svo almennt, að hátíðahöldin sem stóð til að
halda vegna 400 ára afmælis komu Kólumbus-
ar til Ameríku árið 1992 snerust upp í umræðu
um hina grimmu meðferð hans og hans líka á
frumbyggjum. í barnaskólum Bandaríkjanna í
dag læra börnin um hina grimmilegu meðferð
á frumbyggjum, sem fylgdi landnámi Evrópu-
manna í Ameríku. - Bandarísk börn jafnt sem
Bandaríkjamenn almennt eru því ekki lengur
ginnkeypt fyrir þeirri hugmynd að einhver
hvítur kai-lmaður af evrópskum uppruna, hvort
sem hann hét Kólumbus, Leifur Eiríksson eða
eitthvað annað, hafi kannað og fundið Ameríku
fyrstur manna. (Til að bjarga heiðri Leifs væri
kannski hægt að benda á að Leifur og félagar
hans lögðu ekki Ameríku undir sig þrátt fyrir
allt. Þeir sneru aftur til síns heima og frum-
byggjar lifðu í friði fyrir ágengni Evrópubúa
næstu fimm hundruð árin.)
í ljósi þess sem að undan er ritað vaknar sú
spurning óneitanlega hvort réttmætt sé fyrir
íslensku ríkisstjórnina að verja um 300 milljón-
um íslenskra króna í kynningarátak á þætti ís-
lenskra fornmanna í landkönnunum austur-
strandar Ameríku. Hætt er við að boðskapur
þessi falli í grýttan jarðveg og uppskeran verði
rýr. - Væri ekki nær að verja þessum 300
milljónum í að styðja nútíma íslendinga til nú-
tímalegra afreka, og efla þar með þjóðarhag og
hróður landsins um víða veröld!
Höfundur kennir mannfræði við Kaliforníuháskóla L Santa Barbara.
✓ NG ðminjasafnið ónákvæmni í í mynd á bls eggteppi, og Á bls. 5 eru md á bls 6 af útsaumaðar ur. Leiðrétt-
LEIÐRETTI í umfjöllun Lesbókar um Þjc á tímamótum 7. nóv. sl. var myndatextum sem hér segir 4 eru rúmteppi, en ekki v næst horninu er söðulklæði sömuleiðis rúmteppi og í mj dýrgripum úr kirkjum eru myndir en ekki myndvefnac ist þetta hér með.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. NÓVEMBER 1998 1 3