Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Qupperneq 7

mótmælendur ganga fyrir um alla vinnu og
húsnæði. En það er önnur saga.
RITSKOÐUN OG RAMMKAÞÓLSKA
Mörg írsku skáldanna fluttu búferlum til
Bretlands eða annarra Evrópulanda á
fyrstu áratugum aldarinnar. Það er ekki að
ástæðulausu þar sem í hinu íhaldssama og
rammkaþólska Irlandi, sem varð eftir sjálf-
stæðið, áttu önnur sjónarmið ekki upp á
pallborð stjómvalda en þau er lutu að trú
þeirra og siðferði. Með lögunum um ritskoð-
un árið 1929 var í raun ekki nokkur leið fyrir
framsækna og frjálsa anda að starfa á Ir-
landi. Gagnrýni á þau gildi sem Eamon de
Valera, forsætisráðherra Irlands, þessi
helsti valdamaður og síðar forseti, stóð fyrir
um dreifbýlislíf og fjölskylduna mátti ekki
heyrast og lítið annað að gera fyrir skáldin
en flytja af landi brott.
Hefðin sem byggð er á aldagömlum Ga-
elic-skáldskap og hófst með Jonathan Swift
lifir enn góðu lífi. Eitt er þó víst að skálda-
gáfan býr enn með þjóðinni í ríkum mæli.
Það er ekki að ástæðulausu sem Nóbels-
verðlaununum, sem þeir Yeats og Shaw
fengu á þriðja áratug aldarinnar, hefur verið
fylgt eftir með Nóbelsverðlaunum til Samu-
el Becketts og Seamus Heaneys á okkar
tímum og er óhætt að segja að rithöfundar
dagsins í dag séu uppkomin börn þeirrar
hreyfingar sem hófst fyrir rúmri öld.
FRÆGASTUR ER JOYCE
En frægastur allra írsku skáldanna er án
efa James Joyce og í leiðinni sá sem hafði
hvað mestu áhrifin á skáldsagnaritun okkar
tíma. Með bók sinni Odysseifur sem kom út
árið 1922, fór hann inn á áður óþekktar
brautir við skáldsagnagerð og olli straum-
hvörfum í stöðu skáldsögunnar í síbreytileg-
um heimi sem einkenndist af hröðum þjóðfé-
lagsbreytingum og átökum þjóða í millum.
Þess má geta að bandaríska tímaritið Time
valdi James Joyce rithöfund aldarinnar í út-
tekt sinni á áhrifamestu einstaklingum 20.
aldarinnar.
James Joyce fæddist og ólst upp í Dublin
en fluttist úr landi árið 1904 ásamt konu
sinni, Noru Barnacle, og börnum. Hann var
af fátæku kaþólsku fólki kominn, barn-
margri fjölskyldu þar sem heimilisfaðirinn
var drykkfelldur og fjölskyldan hafði vart í
sig og á. Alþekkt mynstur í hinu fátæka og
kaþólska Irlandi á fyrrihluta aldarinnar.
Joyce mislíkaði ofuráhersla margra írskra
skálda á þjóðernishyggju og kaþólsku og
fann sig ekki í þeim anda. Hann bjó lengst-
um í Sviss en flutti til Parísar árið 1920 og
bjó þar fram að seinni heimsstyrjöld.
MARGT ER UNDRIÐ
Líkt og James Joyce þá skrifaði Samuel
Beckett verk sín erlendis, nánar tiltekið í
París, og komu mörg verka hans fyrst út á
frönsku. Beckett sendi frá sér nokkrar
skáldsögur og er Murphy þeirra hvað
þekktust, en frægastur er hann fyrir leikrit
sín. Þar ber hæst hið mergjaða stykki Beðið
eftir Godot þar sem Beckett ögrar áhorfend-
um sínum og skilur eftir ótal spurningar og
leiðir til túlkunar á verkinu. Hann hlaut Nó-
belsverðlaunin fyrir skáldskap árið 1969 og
þykir vel að þeim kominn enda slík snilld,
sem í verkum hans felst, vandfundin.
Seamus Heaney hlaut Nóbelsverðlaunin
árið 1995 fyrir ljóð sín. Hann er frá Derry á
Norður-írlandi og er alinn upp á sveitabæ
og hefur írska landsbyggðin oft verið honum
yrkisefni. Ljóð hans eru afar hnitmiðuð og
vönduð og þarfnast ekki mikillar athugunar
til að lesandanum verði ljóst af hverju þessi
írski snillingur kórónaði þá velgengni sem
írskur skáldskapur hefur notið með því að
hljóta Nóbelsverðlaunin fyrir skáldskap
sinn nú undir lok þessara aldar sem ávallt
verður minnst fyrir það sorglega ofbeldi
sem viðgengist hefur á Norður-Irlandi svo
og þann ótrúlega góða skáldskap sem þessi
eyþjóð hefur alið af sér.
Nýjasta undrið í írskum skáldskap er
Frank McCourt en með metsölubók sinni
Aska Angelu er hann orðinn einn af vinsælli
rithöfundum áratugarins. Aska Angelu segir
sögu McCourt fjölskyldunnar sem bjó við
hrikalega fátækt í Limerick á fyrri hluta
aldarinnar og fluttist búferlum til Banda-
ríkjanna. Þetta er listilega vel skrifuð bók
sem hefur að geyma sögu um hrikalega sorg
en í leiðinni stóra sigra andans yfír efninu.
Aður en bókin kom út var Frank McCourt
lítt kunnur kennari og hafði ekki reynt fyrir
sér á ritvellinum áður en hann sendi frá sér
Ösku Angelu.
Höfundur stundar MA nám í heimspeki við
Cork háskóla á Irlandi.
HIN SJÓNRÆNA VÍDD
STRINDBERGS
NÚ HAFA Stokkhólmsbúar fengið sögulega uppsetningu á Draumleik.
Uppsetningar leikstjórans
og fiöllistamannsins Robert
Wilsons eru alltaf nýnæmi,
segir SIGRÚN DAVÍDS-
DÓTTIR eftir að hafg
séð uppsetningu hans
í Stokkhólmi.
ROBERT Wilson setur upp Strind-
berg eða Strindberg í uppsetningu
Robert Wilsons? Það er spurning í
hvaða röð á að taka nöfn þessara
tveggja, þegar sagt er frá upp-
setningu á Draumleik Strindbergs
á Stadsteatern í Stokkhólmi, því
þó Strindberg standi þar fyrir
sínu er óhætt að segja að það fer ekki framhjá
áhorfendum að verk leikskáldsins hefur farið
um allsérstæðan hug og hendur. Sérhver upp-
setning Robert Wilsons er heimsfrétt í menn-
ingargeiranum og það af þeirri einfóldu ástæðu
að uppsetningar hans eru alltaf nógu sérstakar
til að vera fréttnæmar. Nú hafa Stokkhólmsbú-
ar fengið sögulega uppsetningu á Draumleik,
sem vissulega er allt öðruvísi en fyrri uppsetn-
ingar, en þá má einnig deila um hve mikið
eymir eftii- að Strindbergsleiknum í uppsetn-
ingu Wilsons.
Hver er Robert Wilson?
Robert Wilson fæddist 1941 í Austin, Texas,
sonur lögfræðings er hafði komist í góðar álnir.
Það var í samræmi við óskir foreldranna að
Wilson hóf nám í viðskiptafræði í heimaborg-
inni, en námið hélt hann þó ekki út, því 1963
stakk hann af til New York og hóf nám í innan-
húsarkitektúr.
Með náminu kenndi hann bömum, sem áttu
við námserfiðleika að stríða, fötluðum börnum á
sjúkrahúsum og stofnaði hóp, sem hann kallaði
„Byrd Hoffman School of Byrds“. Þessi störf
hans hafa tvímælalaust markað verk hans æ
síðan. I Iowa 1970 frumsýndi hópurinn sjö tíma
langt leikverk, „Deafman Glance“, þai- sem al-
gjör þögn ríkti. Hópnum var síðan boðið að
sýna verkið á leiklistarhátíðum heima og heim-
an. í París sló sýningin í gegn og lagði grund-
völlinn að orðstíi- Wilsons.
Tónskáldið Philip Glass er einn af samstarfs-
mönnum Wilsons, sem setti á svið óperu Glass,
„Einstein on the Beach“ 1973. Fyrsta verkið,
sem hann setti upp í Evrópu var „Death
Destruction & Detroit" á Schaubúhne í Berlín.
Fyrir Olympíuleikana í Los Angeles 1984 vann
hann að verki, sem átti að setja upp á listahátíð
samfara leikunum. Um var að ræða verk úr sex
hlutum frá jafnmörgum löndum, en verkið
komst aldrei á svið sökum fjárskorts.
Wilson vann framan af gjaman eigin sviðs-
verk eða að uppsetningu nýrra verka, en 1984
setti hann í fyrsta skipti á svið eldra verk, Mé-
dée eftir Claude Charpentier við óperuna í
Lyon. Af víðfi-ægum uppsetningum Wilsons má
nefna óperuna Hamletmaskínuna eftir Heiner
Múller og þríleikinn „The Black Rider“, „Alice"
og „Time Rocker", sem hann setti upp við
Thaliu leikhúsið í Hamborg á árunum 1990-
1996. Nýjasta uppsetning Wilsons er svo
Draumleikurinn í Stokkhólmi.
Watermill Center í Southampton á Long Is-
land er vinnustöð Wilsons, þar sem hann fær til
starfa listamenn úr ólíkum listgreinum, heldur
málþing og undirbýr verkefni. Af þátttakend-
um má nefna tónlistarmennina Glass, Lou Reed
og Tom Waits, rithöfundinn Susan Sonntag og
leikkonuna Isabelle Huppert. Söngkonan
Jessye Norman segir miðstöðina það besta sem
gerst hafi í listum síðan Pierre Boulez stofnaði
IRCAM í París á áttunda áratugnum.
Vinnubrögð Wilsons
Það sér á verkum Wilsons að hann kemur úr
hinum sjónræna geira, því hann sviðsetur ekki
aðeins verk, heldur hannar sviðsmynd og þós
eins og í Draumleik. Vinnubrögð hans eru mjög
sérstök, meðal annars sökum þess hve hið sjón-
ræna skiptir hann miklu máli. I uppsetningum
sínum vinnur hann út frá uppbyggingu verk-
anna. Hann reynir að greina hana, rýnir í
hvernig höfundurinn fyllir í gi’ind sína og freist-
ar út frá þessari greiningu að finna eðli verks-
ins og hvar rúm sé fyrir hans eigin sköpun í
uppsetningunni. Wilson reynir að vera trúr
uppbyggingunni, ekki ytra byrði verksins. Lið-
ur af undirbúningnum er vinna með leikurun-
um áður en hin eiginlega sviðsetning hefst.
Viðmiðun hans í sviðsetningunni er teikning-
ar hans, þar sem hann reynir að fanga hinn
sjónræna þátt. Fyrsta hluta sviðsvinnunnar
vinnur hann með leikurum, oft ungum leikurum
er ekki leika í sýningunni. A þessu stigi skapar
hann hreyfimynstur sýningarinnar, hugsai' fyr-
ir ljósasetningu og hefur búningahönnuðinn
með. I uppsetningunni á Stadstheatern vann
hann reyndar þennan þátt með sjálfum leikur-
unum.
Næsta stig eru æfingar, sem líkjast venjuleg-
um æfingum, því nú kemur textinn til sögunn-
ar, tónlistin og að lokum eru ljósin finpússuð.
Þar með er sýningin fullgerð og hinn sérkenni-
legi heimur Wilsons hefur umlukið verkið og
anda þess.
Draumleikur Wilsons
og Strindbergs
Draumleikur Strindbergs er af allt öðrum
toga en þær vítissýnir úr hjónabandinu og
raunveruleikanum, sem einkenna flest leikrit
hans og töluvert vandfangaðra en flest verka
hans. Verkið segir frá jarðarferð Agnesar,
stelpu sem er guðadóttir. Verkið er eins og
nafnið bendir til draumkennt og það er áhuga-
vert að hugsa til þess að það var frumsýnt 1902,
á þeim árum þegar verk Sigmund Freuds urðu
æ kunnari og Edvard Munch hefur vakið at-
hygli fyrir málverk sín.
Það er ekki ósennilegt að Strindberg hefði
hrifist af uppsetningu Wilsons, því hið sjón-
ræna hefði sennilega höfðað til hans. Strind-
berg málaði nefnilega sjálfur og þó myndir
hans séu í expressjónískum stíl þá er ekki úti-
lokað að gegnumfærður myndheimur Wilsons
hefði höfðað til hans, þótt honum hefði kannski
þótt hinn minimalíski og afhýddi stíll Wilsons
ögn geldur.
Fyrir undirritaða, sem hrífst af einfóldum,
gegnumfærðum sjónheimi og minimalískri tón-
list, er sjónheimur Wilsons hrífandi, studdur
búningum Jacques Reynaud og tónlist Michael
Galasso. Sýningin líkist í raun meir danssýn-
ingu en leikriti, því hver einasta hreyfing leik-
aranna er lærð eins og dansspor. Oft er brugðið
á að láta hljóð og hreyfingar fylgjast að sem
undirstrikar enn hið danskennda atferli leikar-
anna.
Það verður að segjast eins og er að Strind-
berg fer ögn forgörðum í þessum einfalda en þó
viðamikla umbúnaði. Sýning Stúdentaleikhúss-
ins á Draumleik fyrir um fimmtán ái'um eða svo
var mun innilegri, því athyglin verður óneitan-
lega mjög bundin hinu sjónræna hjá Wilson á
kostnað textans. Hvað gerist næst? eða hvernig
er þetta gert? eru spurningar sem oft skýtur
upp í huga áhorfandans. Sænskur samferðar-
maður á sýningunni, sem séð hefur flestar
sænskar uppsetningar á Draumleik undanfarna
ái-atugi, tók í sama streng, en var sammála að
gaman væri að sjá sýninguna aftur og að hún
vekti margar spurningar.
Sautján leikai'ar koma fram í sýningunni og
flestir fara með fleiri en eitt hlutverk. Ágnes er
leikin af Jessicu Liedberg, sem líður áfram í
gegnum verkið, en sem Wilson lætur sjaldnast
komast í náið samspil við þá sem hún hittir á
leið sinni. Sama gildir um aðra leikara. Þeir eru
þarna fyrst og fremst til að skapa hreyfisýn-
ingu, uppákomu, en síður til að miðla texta og
tilfinningum. Það ýtir enn undir textafirringuna
að textinn berst úr holhljóma hátölurum, ekki
milliliðalaust úr hálsi leikaranna.
Heillandi er sýningin engu að síður. Ekki að-
eins af þvi hún er svo óvenjuleg, heldur af því
hún er svo gegnumfærð af hugsunum og hug-
myndum eins manns. Það er alltaf vel þess vii-ði
fyrir leikhúsáhugafólk að heimsækja Stokk-
hólm sökum blómlegrar leiklistarstarfsemi.
Þessar vikurnar hefur Stadstheatern alveg sér-
stakt aðdráttarafl.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998 7