Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1999, Page 9

ÁSTARDYR, 1996.
síðar. Þú hefur frjálst val, sagði hún með
stórum, talandi augum sínum, þegar ég lagði
of hart að henni að útskýra myndimar.
Kannski vildi hún leyfa áhorfandanum að
túlka þær eftir eigin höfði.
Það er ekki óbærilegt að horfa á „hörku-
legu“ myndirnar sem sýna sjúkdóminn eins
og hann kom Svölu fyrir sjónir, vegna þess
að kímnin tekur úr þeim sárasta broddinn og
þær eru hlaðnar orku.
Sumum bregður kannski í brún þegar þeir
sjá málverkið af konunni sem bæði brjóstin
hafa verið skorin af, en Svala sagði: „Sjáðu,
það er engin þjáning í svipnum. Er ekki frið-
ur yfir henni?“
I myndinni eru krabbameinsfrumur og
konan sjálf tengdar ýmiss konar undraver-
um í alheiminum.
Það er erfitt að sjá hvar áhrif dulhyggj-
unnar enda og litrík ímyndun Svölu tekur
við. Hún aðhylltist kenningar indversks sam-
tímamanns, andlega leiðtogans Avatar
Meher Baba og tók þátt í Center for Sufism
Reoriented í Washington. Súfistai- hylla lífið
með listrænni tjáningu.
I myndum Svölu sjáum við manninn rísa
frá náttúrunni og hverfa aftur til náttúrunn-
ar. Það er oft sæluríkt ferli sem dregur ekki
þau skýru mörk á milli lífs og dauða, himins
og jarðar sem gætir í vestrænum trúar-
brögðum. Myndir hennar sýna vemdarhend-
ur guðs, gæskuríkar gyðjur og engla. Mynd-
irnar sem opna sýn inn í annan heim eru sér-
staklega áhrifamiklar.
Melhem Salman, eiginmaður Svölu, sem
er ættaður frá Líbanon, segir að áhugi henn-
ar á þessu myndefni hafi vaknað áður en hún
veiktist. „Hún var sér alltaf meðvitandi um
eitthvað handan þessa heims.“
A myndunum birtist sálin oft í líki fiðrildis
eða fugls. Á einni myndinni opnast sýn út til
sjóndeildarhringsins þar sem sjást heilög
dýr úr austri og vestri. Á öðrum myndum
eru hringir, táknmyndir eilífðarinnar, eða
hnettir einhvers staðar í alheiminum.
Um leið og krabbameinið veikti líkama
Svölu efldi það ímyndunarafl hennar. Hún
notaði listagáfuna til að tjá ríkt andlegt líf.
Oft reis hún upp af svefni og tók til við lé-
reftið, enn með hugann í landi draumsins.
Aldrei varð hlé á sjúkdómnum eftir að
hann greindist. Svala fékk lyf sem gáfu
henni aukinn kraft og krabbameinslyf sem
höfðu áhrif á hvernig hún skynjaði liti.
„Ég skynjaði litina alltaf öðruvísi strax
eftir að ég fékk lyfin,“ sagði hún.
Myndimar sem opna sýn í aðra heima eru
mismunandi á litinn og að formi, ekki ólíkt
því sem sést í myndum franska málarans
Claude Monet sem málaði dómkirkjuna í
Rouen með ýmsu móti. Myndefnið breyttist
alltaf.
Nýleg mynd sem Svava málaði eftir gosið í
Vatnajökli í október 1997 sýnir hvernig hægt
er að sjá hið hulda á mismunandi vegu.
Myndin sýnir fagurt landslag sem aðeins lifir
í minningu okkar eftir að ísinn hefur endur-
heimt það.
Ást listamannsins á dulfræðilegum fyrir-
bærum blandast kímni sem kemur áhorfand-
anum oft á óvart.
„Ég vildi ekki að brjóstin mín lentu í
krukku einhvers staðar á rannsóknarstofu
svo að ég ímyndaði mér að þau væru orðin að
listaverki," sagði hún til útskýringar á mál-
verkinu Postulínsbrjóstasafnarínn frá Fen-
eyjum.
Hún hafði gaman af hvað mér brá í brún
og bætti við: „Mér varð hugsað til þessara
fallegu feneysku húsgagna með klæmar á
fótunum."
Á bak við hrægamminn sem grípur um
brjóstin er gæskurík gyðja, ein þeirra sem er
svo víða að finna í myndum Svölu.
Kannski er erfiðast að horfa á málverkið
sem heitir Geislagríman. Svala málaði það í
október 1997 þegar uppgötvaðist að hún var
með æxli í heilanum.
Hún ákvað að fara í geislameðferð, vildi
alltaf reyna að lengja lífið fremur en gefast
upp, einkum til að geta verið eins lengi og
mögulegt var hjá syninum Daoud.
Eftir 14 geislameðferðir sem læknamir
sögðu að myndu lengja líf hennar um nokkr-
ar vikur eða mánuði, málaði hún fallega
mynd handa Daoud, sem sýndi bæði hana
sjálfa og soninn ömgg í alheiminum.
Svölu fannst upplausnin í veröldinni ekki
óviðráðanleg. í myndinni Tónlistarmaðurínn
hefur illgjörn hæna verpt eggi sem veldur al-
gjöru öngþveiti í veröldinni. Litli tónlistar-
maðurinn stendur efst á hrúgunni og kemur
aftur á jafnvægi með því að leika á fiðluna
sína.
Ein síðasta mynd Svölu, Á leið inn í eilífð-
ina, sýnir dauða hennar sjálfrar. Krabba-
meinsframur tengjast hring eilífðarinnar.
Tónlist. Klukkan á veggnum sýnir hvenær
dauðann ber að. Svala sjálf dó nokkram mín-
útum fyrir tvö að nóttu.
Myndin sýnir ekki ósigur efnisins heldur
sigur andans.
Höfundur er doktor í bókmenntum og býr í borginni
Alexandrio í Bandaríkjunum. HólmfríSur K.
Gunnarsdóttir íslenskaði.
NÚTÍMA-
ÞJÓÐSÖGUR
DANSKAR
Flökkusagnir eru alþjóðlegar og breiðast mjög ört
út með nútímatækni, skrifar ÖRN OLAFSSON og
nefnir sem dæmi að í hamborgurum sé 1 cjötið talið
hakkaðir ánamaðkar en ekki nautc ikjöt.
MYNDVERK eftir Joseph Beuys (1949)
Flokkusagnir
era alþjóðlegar,
og breiðast út
mjög ört með nú-
tímatækni, kvik-
myndum, dag-
blöðum og tölvu-
neti. Flestir
kannast við eitthvað af
þessu, t.d. að í hamborgur-
um Macdonalds sé kjötið
hakkaðir ánamaðkar en ekki
nautakjöt, að eiturslöngur
hafi skriðið út úr ban-
anaklösum stórmarkaðar,
eða þá eitraðar köngulær.
Smáumhugsun leiðir þó í ljós
að þetta hlýtur að vera
skáldskapur, það yrði miklu
dýrara týrir Macdonalds að
safna ánamöðkum eða rækta
þá í svo stórum stíl sem hér
þyrfti, en að kaupa nauta-
kjöt, dýrafræðingar sverja
að hvorki köngulær né eit-
urslöngur yrðu upp á marga
fiska eftir langa ferð á norð-
lægar slóðir. Fyrir hefur þó
komið, að bófar hafi nýtt sér
slíkar flökkusagnir, ein-
hverjir þóttust hafa sett eit-
ur eða mulið gler í Heinz
barnamat, og beittu þannig
fyrirtækið eða einhverja stórverslun fjár-
pynd.
Þessar sagnir era ótrúlega lífseigar, þvert
ofan í allar staðreyndir eða líkur, og enginn
veit hvaðan þær koma. Hér er t.d. sagan um
konuna sem hótaði syni sínum barnungum
að klippa af honum tippið, ef hann yrði ekki
þægur. Stórasystir á barnsaldri heyrði þetta,
og þegar hún svo átti að gæta hans einu sinni
var hann óþægur, svo hún klippti af honum
tippið. Þessi saga er einnig sögð í fyrsta
tímariti, sem út kom á Islandi, það var
reyndar á dönsku, gefið út í Hrappsey á
Breiðafirði, Islandske Maanedstidender,
1773. Þar hafði þetta þær hörmulegu afleið-
ingar, að baminu blæddi út, og í bræði sló
móðirin stelpuna, svo hún dó líka, en síðan
frömdu foreldi'arnir sjálfsmorð í sorg sinni,
muni ég þetta rétt. Állt var þetta sagt al-
menningi til viðvörunar um uppeldisaðferðir,
svo sem mikil stefna var í lok 18. aldar. Sum-
ar þessara sagna eru bersýnilegir óska-
draumar lítilmagna um hefnd eða heppni.
Þar má nefna smáauglýsingu í blaði um að
nýlegur Mercedes Benz (eða Jagúar) sé til
sölu fyrir svo sem eitt þúsund krónur ís-
lenskar. Maður nokkur flýtti sér á staðinn,
enda þótt hann taldi að þetta hlyti að vera
prentvilla, en nei, hann fékk þessa glæsibif-
reið iýrir þúsundkall. „Af hverju í ósköpun-
um?“ spurði hann - eftir að kaupin voru
gerð.
„Maðurinn minn dó,“ svaraði konan, „og
hafði mælt svo fyrir í erfðaskrá, að bílinn
skyldi selja, og ástkona hans fá allt andvirð-
ið“.
Langflestar sagnanna era hinsvegar bein-
línis óhugnanlegar, svo sem titilsagan. En
þar segir frá ungum hjónum sem era að
verða of sein út á flugvöll, en amman á að
gæta kornabarnsins á meðan. Hún hringir
og segist vera að fara út í bíl, og auðvitað
hafa lykil að húsinu, svo þau skuli bara skilja
Jón litla eftir í rólunni sinni, og fara út á
flugvöll, hún verði þarna eftir tíu mínútur.
Foreldrarnir fljúga til Bandaríkjanna, en
amman lendir í bflslysi á leiðinni. í einni gerð
sögunnar deyr hún á staðnum, en foreldr-
arnir koma heim fimm vikum síðar og finna
lík barnsins í rólunni. En í annarri gerð er
amman minnislaus á sjúki-ahúsi, en vaknar
til vitundar rétt í tæka tíð til að bjarga barn-
inu.
Bókarhöfundur túlkar þessar sögur sál-
fræðilega, þ.e. hversvegna fólk sé að segja
slíkar hryllingssögur. Skýring hans er sú,
að það hafi þörf fyrir að horfast í augu við
þann kvíða sem það beri með sér út af börn-
um sínum, skyldum, og allskonar hættum,
rétt eins og óhugnanleg ævintýri eru börn-
um sálarspegill. Þannig er þetta krassandi
sagnasafn í senn aldarspegill og til andlegr-
ar heilsugæslu, frekar en beinlínis til
skemmtunar. Það er þó misjafnt eftir fólki,
ég get hlegið að eftirfarandi sögu, sem vekti
sumum kunningjum mínum yfirþyrmandi
hrylling: Dönsk hjón (eða íslensk!) voru á
ferð í Tælandi, og auðvitað höfðu þau sinn
heittelskaða kjölturakka með. Síðasta
kvöldið ákváðu þau að fara á verulega fínan
stað, og nú skyldi voffi fá að njóta innlendra
kræsinga. Þau fengu gott borð, og þótt eng-
inn þjónn skildi neitt mál sem þau gátu tal-
að, var matseðillinn með enskum þýðingum
á heiti réttanna, svo þau gátu bent á rétt
sem þau langaði að smakka. Síðan bentu
þau á hundinn og gerðu skiljanlegt með
bendingum, að hann ætti líka að fá gott að
borða, en þau treystu þjóninum til að velja.
Hann brosti vinsamlega, hneigði sig, og
teymdi hundinn út í eldhús. Þau skildu það
náttúi-ulega, að hundurinn fengi ekki að
borða innanum fólkið á svona fínum stað.
Og ljúffengur var mat.urinn. En þegar þau
voru búin að borga og ætluðu að fara, gerðu
þau skiljanlegt að nú vildu þau fá hundinn
með. En þjónninn varð furðu lostinn og
benti á fatið, með kjötræmum í steiktu
grænmeti.
Heimild:
Robert Zola Christensen: Det dode barn i hoppeg-
yngen. Moderne danske vandrehistorier. Borgen 1998.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. FEBRÚAR 1999 9