Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1999, Blaðsíða 8

MARÍA í HÓPI TRÚAÐRA - SÍÐARI HLUTI
KENNINGAR UM ÆVAR-
ANDI MEYDÓM MARlU
EFTIR SIGURJÓN ÁRNA EYJÓLFSSON
Maríudýrkun á sér hliðstæður í grískum menningarheimi
og fornum trúarbrögðum. Sumt af því hefur verið tekið
inn í kristindóm og aðlagað að kristinni kenningu.
TVÆR mótandi stefnur í fomold
sameinuð- ust í andúð sinni á
hinu holdlega og kynferðislega,
háttarhyggjan og meinlætis-
stefnan. Þeir spurðu: Hvaða not
hefur maðurinn fyrir milligöngu
hinnar miskunnsömu móður, ef
náðargjöfín tengist hinum hold-
legu hvötum? Lausnin var rökrétt afleiðing
heimsmyndar þeirra, nefnilega kenningin
um ævarandi meydóm Maríu. Það er réttast
að hafa nokkur orð um þessa þróun.
Upphaf hennar er að finna í frásögunni í
Lúkasarguðspjalli um föðurlausan getnað og
meyfæðingu frelsarans (Lk. 1.26-38) en þar
segir:
„Þá segir María við engilinn: „Hvernig má
þetta verða, þar eð ég hef ekki karlmanns
kennt?“ Og engillinn sagði við hana: „Heilag-
ur andi mun koma yfír þig og kraftur hins
hæsta mun yfirskyggja þig. Fyrir því mun
og barnið verða kallað heilagt, sonur Guðs“
(Lk. 1.34-35). Þegar þessi frásaga er svo
tengd við orðin: „Sjá, mærin mun þunguð
verða og son ala. Nafn hans mun verða
Immanúel." Það þýðir: Guð með oss“ (Mt.
1.23), fær kenningunni um meyfæðinguna
trúfræðilegt vægi. Þó upphaflegt markmið
frásögunnar hafí verið andsvar við hellenísk-
um hugmyndum um meyfæðingu, þá er ekki
hægt að horfa framhjá því að þær höfðu
áhrif á þróun Maríudýrkunar. Innan trúar-
bragða hins helleníska heims er að finna
fjölda frásagna um meyfæðingar sem eiga að
tryggja guðlegt eðli eða uppruna goðmagn-
aðra vera sem fæðast inn í mannheim eða
deila kjörum með mönnum um tíma. Aug-
ljóst er að menn sem eru mótaðir af þessari
heimsmynd eiga mjög auðvelt með að tengja
hana við meyfæðinguna og holdtekju Guðs.
Uppruni frelsarans varð því að vera handan
alls sem gæti á nokkum hátt tengst hinu
kynferðislega, fyrir þá aðila sem sáu í því
„rót alls ills“ eins og Eberhard Wölfel kemst
að orði í þessu samhengi, þess vegna varð
líka „að afmarka skerf konunnar í þessu öllu
við meydóminn", því það var ekki nóg að
vera meyja, hún varð einnig að vera það í
huga, orði og verki. „Meydómur holdsins
samsvaraði hinum andlega meydómi og að
sjálfsögðu var skírlífi hér yfírhugtak
beggja.“
Næsta skrefið í þessari þróun voru því
hugmyndir um ævarandi meydóm Maríu og
líkamlegur hreinleiki. Hún verður því að
vera undanskilin erfðasyndinni. Kveðjan
„Heil vert þú, sem nýtur náðar Guðs“ (Lk.
1.28) er nú skilin á þann máta að María
stendur ekki lengur með mannkyninu
frammi fyrir Guði, heldur með Guði and-
spænis mannkyninu. Það er ekki að undra að
af öllum titlum sem henni eru eignaðir fær
titillinn „himnadrottning“ miðlæga stöðu í
gagnsiðbótinni. Það kemur því ekki á óvart
að einmitt kenningin um ævarandi meydóm,
„semper virgo“, Maríu sé eitt megin deilu-
efni á milli mótmælenda og rómversk-kaþ-
ólskra, svo ekki sé minnst á að hún sé án
erfðasyndar. Það sem er ekki viðunandi við
þessa kenningu fyrir mótmælendur er:
(1) I fyrsta lagi styðst hún við óbiblíuleg-
an opinberunar- og kraftaverkaskilning.
Það samræmist lítt ritningunni að mannleg
skynsemi og gangur náttúrunnar verði al-
farið að vera brotin á bak aftur til þess að
skapa opinberun Guðs rými hér í heimi. Við
spyrjum: „Af hverju ætti Guð að starfa and-
stætt sköpun sinni, sem hann kallar sjálfur
stöðugt fram?“ Er það ekki einmitt svo að
hann starfar í og gegnum sköpun sína?
Dregur ekki einmitt holdtekja sonarins
fram að tími, saga og kyn sé sá vettvangur
sem Guð mætir okkar á - af hverju ætti
hann að vilja ýta öllu slíku til hliðar þegar
hann kemur til mannsins í syninum? Guð
þarf ekki að slökkva á þeim kröftum heims-
ins, til að starfa og ryðja náð sinni farveg til
manna. Guð er ekki í samkeppni við sköpun
sína þegar hann ryður hjálpræðinu leið.
Hann þarf því alls ekki að ýta til hliðar hinu
kynferðislega. Hann er einnig þar nálægur
og nýtir það. Hans kraftur er okkar kraftur,
í veikleika erum við máttug. „Náð mín næg-
ir þér; því mátturinn fullkomnast í veik-
leika“ (2. Kor. 12.9).
(2) Erum við ekki í annan stað að hafna
heiminum sem sköpun Guðs um leið og við
höfnum á slíkan máta hinu náttúrulega
ástandi mannsins? Með kennisetningunni
um óflekkaðan getnað Maríu og með því að
halda fram að hún hafi verið ævarandi
meyja, er í raun verið að neita og vanhelga
hvemig fólk verður að móður og föður. Ef
aftur á móti náttúran og heimurinn sem
sköpun Guðs eru virt sem undur og gjöf
Guðs, þá verður getnaður og fæðing að eðli-
legum hluta í því kraftaverki sem lífið og öll
sköpun Guðs er. Erfðasyndin er eitthvað allt
annað en getnaður, þó hún geti vissulega
gert vart við sig þar.
Maríufræðunum verður því að skipa undir
Kristsfræðina og í því sambandi hafa mót-
mælendur bent á að kenningin um ævarandi
meydóm Maríu grefur, þegar til lengdar læt-
ur, undan skilningi manna á hjálpræðisverki
Guðs í Kristi með þeim afleiðingum að mað-
urinn leitar hjálpræðis síns annars staðar.
Hættan sem við stöndum frammi fyrir, varð-
andi Maríudýrkunina, er að menn gera hana
að tryggingu hjálpræðisins. Spumingin sem
við nú þurfum að glíma við er:
Hvaða gildi hafa þá fræðin
um Maríu? Greinilegt er að
áhrif hennar era mikil, og
hvað veldur þeim? Áður
nefndur Eberhard Wölfel
bendir á, í þessu samhengi,
að þegar við aðgreinum
Maríufræðin frá frelsunarfræð-
inni og setjum hana undir krists-
fræðina, þá komi einmitt í ljós ræt-
ur hennar í kristnum mannskilningi.
5. María og kristinn mannskiln-
Ingur
Eberhard Wölfel endurskilgreinir áður-
nefnda titla Maríu út frá kristnum mann-
skilningi.
(1) Meyjan. Við finnum hugmyndina um
gildi meydómsins víða í hellenismanum.
Gyðjan Ártemis var t.d. tákn hinnar fjar-
lægu meyju. Hún var holdtekja náttúru-
barnsins, og sem slík ríkti hún yfir dýrum
og ferðaðist frjáls um skógana og veiddi. I
Artemis kemur konan fram sem heill ein-
staklingur, er sjálfstæð og nýtur virðingar.
Meydómurinn táknar hér sjálfstæði og
frelsi. Artemisartilbeiðslan og Maríudýrk-
unin mætast á afgerandi máta í Efesus 431,
en Efesus var borg meyjarinnar. I helgisög-
unni um að María hefði eytt síðustu æviár-
um sínum í Efesus sýnir þennan samruna.
Þannig vísar hún til hinnar stöðugu viðleitni
kristninnar til að sameina, aðlaga og móta
grískan átrúnað að og af kristinni trú. í
Maríudýrkuninni er ummótuð frummynd
(Archetyp) hins kvenlega og hún tengd hin-
um kristna mannskilningi. Artemis er að
MARÍA GUÐSMÓÐIR er sjaldgæft myndefni hjá listamönnum 20. aldar, en hér er þó ein eftir
Marc Chagall frá árinu 1947. Sviðsetningin er eins og oft áður hjá Chagall í bernskuþorpinu
hans, Vitebsk í Rússlandi.
GYÐJAN ISIS syrgir son sinn. Brot úr
forn-egypskri mynd.
MARÍA syrgir son sinn. Þýzk tréskurðar-
mynd frá um 1430.
vissu leyti tákn grísks „húmanisma" -
meydómurinn er hér skilinn sem vörn
gegn öllu sem brenglar mennskuna
og það óheftafrelsi sem tengist
henni. Það er því ekki að undra
að þessar hugmyndir tengdust
ætíð meinlætalifnaðinum og
klaustrunum, en þar hefur Maríudýrk-
un ætíð verið sterk. Hugmyndirnar sem
tengdust meyjunum (Vestalien) sem gættu
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. APRÍLl 999