Lesbók Morgunblaðsins - 10.04.1999, Blaðsíða 10

SUNDHÖLL Reykjavíkur, búningsklefar. Arkitekt: Guðjón Samúelsson.
FJÓRAR BYGGINGAR
í REYKJAVÍK
EFTIR RONI HORN
„Almennt séð og sem útlendingur hef ég dáðst að hóg-
værð og sl cýrleika íslenskrar byggingarlistar - atriða
sem eru auc Ijós rá sögulegu sjónarmiði, en eftirtektar-
verð fyrir Dað hve Dau eru þrautseig í nútímanum."
SUNDLAUG í fjörunni við Mórudal á Barðaströnd.
/
I SLENSK byggingarlist og byggingar-
hefð er einstök. A ferðalögum mínum
hér allt frá árinu 1975, hef ég eytt tals-
verðum tíma í að njóta þeirrar ánægju
sem hún hefur upp á að bjóða. En nú er
svo komið að ég hef vaxandi áhyggjur
af því hve margar eldri byggingar eru
horfnar auk þess sem öðrum er ekki
haldið við sem skyldi. Með það í huga að fjalla
um sérkenni og óræðni þessarar hefðar, beini
ég sjónum mínum í þessum texta að takmörk-
uðu og frekar tilviljanakenndu úrvali bygg-
inga í Reykjavík og nota sem dæmi. Sérkenni
upprunalegrar byggingarlistar er koma fram
í byggingarhefð tengdri heitu vatni, veita
frekari tækifæri til að þróa þennan efnivið.
Þekking mín byggist á reynslu en ekki á
sagnfræði því þannig, eins og varðandi lands-
lagið, finnst mér best að afla mér skilnings.
Almennt séð og sem útlendingur hef ég
dáðst að hógværð og skýrleika íslenskrar
byggingarlistar - atriða sem eru augljós frá
sögulegu sjónarmiði, en eftirtektarverð fyrir
það hve þau eru þrautseig í nútímanum. Hér
er um að ræða byggingarlist sem mótast af
einfaldri þörf - sem er að mestu laus við fjötra
táknrænna forma sem leiða til byggingarlags
sem oft vitnar um hnignandi og samhengis-
lausa hugsýn. (Hvort heldur þetta gerist með-
vitað eða vegna þess að aðstæður eru tak-
markaðar skiptir ekki máli.) Viljinn til að
byggja í hlutfalli við þjóðfélagslega nauðsyn
(að mestu óháð stórfengleika, tísku, pólitískri
hugmyndafræði eða trúarlegri lotningu) vitn-
ar um náin tengsl og tillitsemi þjóðmenning-
arinnar gagnvart þeim stað sem hýsir hana.
Eða með öðrum orðum, um smátt og sam-
heldið samfélag á lítilli eyju í stóru hafi, sem
stöðugt er ógnað af óblíðri veðráttu.
Með því að beina athyglinni að þeirri
reynslu sem mér er minnisstæðust hvað varð-
ar rými bygginga, ætla ég ekki að láta undir
höfuð leggjast að koma á framfæri velþóknun
minni á sögu íslenskrar byggingarlistar sem
felst í hinum einstöku formum er finnast í
þjóðlegum byggingarstfl ykkar. Sérstaklega á
sögu torfbygginga sem eru að mestu horfnar í
dag, að hluta til vegna þeirrar eðlislægu
hæversku er í þeim fólst en einnig vegna vel
ígrundaðra tengsla við umhverflð. Það er eitt-
hvað mjög óvenjulegt við þann stfl bygginga
(og þá menningu sem fóstrar hann) sem
hverfa og skilja lítil ummerki eða rask eftir
sig þegar búið er að yfirgefa þær. Hér er um
að ræða byggingarlag sem nálgast lífið sjálft í
sambandi sínu við brotthvarf og dauða.
f þessu samhengi hefur íslenskum arkitekt-
um á þessari öld oft tekist að þróa rými sem
eru einstök hvað varðar tilfinningu þeirra fyr-
ir mannúð eða bara einfaldlega einstök. Og þó
mér finnist ísland ekki vera einstakt vegna
róttækra uppfmninga á sviði byggingarlistar
þá finnst mér byggingarhefðin hér, sérstak-
lega á tuttugustu öldinni, hafa myndað heild
úr stílfræðilegum og heimspekilegum áhrifum
frá Evrópu með þjóðlegri tækni og uppruna-
legum byggingaraðferðum. Eftirfarandi eru
fjögur dæmi um slíkt:
Sundhöll Reykjavíkur, 1928 (Guðjón Samú-
elsson). Þessi bygging, vel metin af' dyggum
fastagestum, býður kannski upp á fróðlegustu
reynsluna af byggingarlist í Reykjavík. í sal
sundlaugarinnar má finna alla fábrotnustu
kosti opins svæðis í réttum hlutfóllum. Flísar
laugarinnar í hinum græna eftirlætislit íslands
eru hrífandi hluti af heildinni og hið sama má
segja um lóðrétta glugga á efri hluta hliðar-
veggjanna, með smáum gluggafögum sem
veita þéttri og skuggalausri birtu inn í salinn
allan daginn. Niðri: fyrir konur, uppi: fyrir
menn, eru klefamir - einskonar safn klefa og
búningsherbergja. Hér er um að ræða hluta
byggingar sem dulbýr sig í tungutaki kunnug-
leika og hversdagsleika. En það er einungis
dulbúningur. Hluti af skipulagi gólfsins sem
vísar til hugmynda um völundarhús, er kerfi
dyragátta sem eru opnar og lokaðar í sömu
mund. Vera má að þetta hljómi eins og hægð-
arleikur, en gáttimar skapa blekkjandi þver-
stæðu - af því tagi sem reynist mér óskiljanleg
jafnvel þó ég standi fyrir framan þær. Það er
ómögulegt að gera sér í hugariund hvert kerfi
slíkra gátta liggur; en eins og í skák er ferlið of
flókið og möguleikarnh’ of margir til að maður
geti öðlast skilning nema í gegnum leikinn
sjálfan. Flísalögnin á þessu kerfi herbergja og
ganga er einföld. Reyndar em hvítar láréttar
flísamar sem hylja veggina og salina eins fá-
brotnar og þær geta verið. En það var með
nokkurri undmn sem ég tók eftir því að þessar
flísar sem hylja allan byggingarhlutann bæði
að utan og innan, mynda eitt yfirborð, því það
em engar brúnir á þessu samansafni mismun-
andi rýma, engir einfaldir fletir sem skipt er
upp með línum. Þess í stað em homin, hið
innra og hið ytra brætt saman í eitt bogadregið
yfirborð ásamt loftinu og gólfmu á þessum
hluta byggingarinnar. Hið innra og ytra er
samofið í eitt óendanlegt form. Til að undir-
strika áhrif þessarar Möbiusartengingar sam-
hangandi rýmis, era speglar sem endurkasta
og blanda saman flóknum samhverfum bún-
ingsherbergjanna. Og svo era gægjugötin; á
hverri klefahurð er gægjugat í augnhæð. í
gegnum það sér maður næsta gægjugat og
hurð og klefa og þannig koll af kolli. I þessu
margbrotna og órofna neti sjónræns flæðis er
vísbending um skynrænan óendanleika, sem er
(að mestu leyti) hulinn en felur meðal annars í
sér völundarhús þess sem gægist.
Melaskóli, 1946 (Einar Sveinsson). Hér er
um að ræða skóla þar sem skipulagning og
byggingarlag undirstrikar ’ mikilvægi hins
óþekkta og óséða og þess hlutverks sem þessi
NOKKRAR ATHUGASEMDIR U,
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. APRÍL 1999
T