Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Side 4

Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Side 4
JÓN HELGASON heilsar upp á góða granna í Borgarfirði, Þorstein Jónsson á Úlfsstöðum í Hálsasveit og Jón föður Þorsteins. FRÆÐIMAÐURINN JÓN HELGASON EGAR ég las fomsögumar á ung- um aldri, mat ég kappana eftir afli og hreysti eins og smásveinum er títt. Þá hlaut hinn sögufróði móð- urfaðir minn að skera ór því hve þessi eða hinn garpurinn hefði haft margra manna afl. Tveggja manna afl taldist sæmilegt, fjögra manna ágætt. Mestrar aðdáunar naut Grettir Asmundarson, hann lyfti björgum og sigraði tröli og forynjur. Afí minn taldi ekki ólíklegt að hann hefði haft átta manna afl. En aldinn fræðimaður horfir fremur til þeirra andlegu verka sem Uðnir menn hafa eft- ir sig látið. Og þá hlýtur Jón Helgason frá RauðsgUi að teljast til hinna aflrömmustu af- reksmanna, hvort sem verk hans era metin eft- ir magni eða gæðum. Þá er ekki oftnælt að hann hafi verið átta manna maki. Ungur að aldri sigldi hann tU náms í nor- rænum fræðum við háskólann í Kaupmanna- höfn, og skömmu síðar tók hann að vinna að út- gáfu íslenskra fomsagna. Handritarannsóknir og útgáfustörf voru síðan megin viðfangseftii hans í nær sjö tigu vetra allt til þess er hann andaðist í hárri elli. Hann sat við skrifborðið sitt hvem virkan dag frá morgni tU kvölds, í senn vandvirkur og þó furðulega skjótvirkur. Ég hef stundum sagt, með lflíingu við síðari tækni, að hann hafi haft tölvu í höfðinu. Við hliðið mitt ég heimanbúinn stend, á himni Ijómar dagsins gullna rönd; sú gjöf mér væri gleðilegust send að góður vinnudagur færi íhönd segir hann í einu kvæða sinna. Hann var aðeins átján vetra, og hafði verið eitt ár við nám þegar kennari hans, öldungur fræðanna Finnur Jónsson, kjöri hann tU að starfa fyrir norska sagnfræðinginn Oscar Al- bert Johnsen að útgáfu Ólafs sögu helga hinn- ar miklu sem svo er nefnd. Saga þessi eða sagna-samsteypa hefur að kjama Olafssögu Snorra Sturlusonar, en er aukin með margvís- legum hætti í fjölda handrita og viðfangsefnið því ákaflega flókið. Við þetta starfaði Jón næstu áratugina, og kom verkið út í tveimur bindum 1941, alls 1163 blapsíður. í ævisögu Jóns í Andvara (1997) segir Ólafur Halldórsson að þótt Jón hefði aldrei gert annað en ganga frá útgáfu þessarar sögu „mundi honum verða skipað í flokk þeirra manna sem mest gagn hafa unnið íslenskum fræðum.“ En Jón Helgason gerði raunar fjölmargt annað á þessum sömu árum jafnframt útgáfu Ólafssögunnar. Hann lauk meistaraprófi 1923 og doktorsprófi í ársbyrjun 1926, aðeins 26 ára að aldri. Doktorsrit hans fjallaði um Jón Ólafs- son frá Grannavík og verk hans. Hann var skipaður forstöðumaður Amasafns í Kaup- mannahöfh 1927 (eftirmaður Kristians K&lunds) og prófessor við Hafnarháskóla 1929 (eftirmaður Finns Jónssonar). Hann gerði úr garði margar og tímafrekar handritaútgáfur, og má sérstaklega nefna Heiðreks sögu (1924), Ljóðmæli Bjama Thorarensens í tveimur bind- um (1935), Islenzk miðaldakvæði, einnig í tveimur bindum (1936 og 1938) og Byskupa sögur, 1. hefti, en í því vora Byskupa ættir, Is- leifs þáttur og Hungurvaka. „í þessu hefti er Hungurvaka í fyrsta sinni gefin út þannig að ekki verður um bætt, nema svo ólíklega vilji til að betri handrit komi í leitirnar en áður vora þekkt,“ segir Ólafur Halldórsson í fyrmefndri ævisögu Jóns. Um útgáfuna á kvæðum Bjama segir Ólafur: „í þessum bókum komust kvæði Bjama Thorarensens loksins óbrjáluð á prent, og engu íslensku skáldi hafa verið gerð betri skil en honum í þessu verki Jóns Helgasonar." En um íslenzk miðaldakvæði segir Sigurður Nordal í grein í Skími 1944: „Frá slíkri útgáfu verður ekki betur gengið." Auk alls þessa birti Jón á áranum fram að heimsstríði margar ritgerðir og nokkrar bæk- ur framsamdar. Áður er getið um doktorsrit hans, Jón Ólafsson frá Grannavík. Hér skulu enn fremur nefnd þessi rit: Hrappseyjarprentsmiðja 1773-1794 er fróð- leg greinargerð um þá merku þjóðlegu útgáfu- starfsemi sem þar fór fram. Bókin var prentuð í Safni Fræðafélagsins 1928. Málið á Nýja testamenti Odds Gottskálks- sonar (1929) kom einnig í Safni Fræðafélags- ins. Þetta er undirstöðurit um íslenska tungu á 16. öld og ærið oft til þess vitnað af málfræð- ingum. Norrpn litteraturhistorie (1934) var einkum ætluð til stuðnings stúdentum í fræðum þess- um. Þegar hann tjáði mér funmtán áram síðar að hann hefði séð bók þessa í glugga á forn- sölu, tók hann fram að hún væri gersamlega ófrumleg, enda væri það fagnaðar efni að hún væri með öllu úrelt orðin, það sýndi hve fram- farir væru örar í fræðunum. Bókina keypti ég, og mér hefur ætíð þótt hún afbragðsgóð. Þar er undirstöðu-fróðleikur settur fram í ljósu máli og réttum hlutfollum; og þótt ég viður- kenni að bókin sé úrelt um sumt, þá hygg ég að annað sé þar réttara en margt af því sem síðar hefur birst um íslenskar fombókmenntir - jafnvel það sem Jón hefur sjálfur skrifað, til dæmis í riti sínu um foman islenskan kveð- skap, Norges og Islands digtning (1952). Síðast skal þess getið sem allramest er um vert frá þessu tímaskeiði í ævi Jóns Helgason- ar, en það er kvæðabók hans Úr landsuðri sem út kom í fyrsta sinn 1939. Um ljóðmæli Jóns er fjallað annarsstaðar í þessu blaði, og því leiði ég hjá mér að ræða um þau. Aðeins langar mig að geta þess mér til hróss að þegar ég vann undir handleiðslu hans um miðja öldina - en þá var hann um fimmtugt, reyndi ég stundum að hvetja hann til yrkinga. En hann tók þvi þver- lega og kvaðst vera gersamlega hættur að fást við slíkt. Síðar gerði hann þó allmargar erlend- ar þýðingar sem njóta vinsælda og virðingar. En að honum látnum fannst fátt eitt óprentað ljóðakyns. Jóni auðnaðist ekki að ganga að fullu frá Miðaldakvæðum og Byskupa sögum, og þarf það engan að undra svo mörg jám önnur sem hann hafði í eldinum. En 1978 vora textar Þor- láks sögu helga og Páls sögu prentaðir i fram- haldi af Hungurvöku, og fylltist svo vænt bindi; og mikil drög mun Jón hafa látið eftir sig til inngangs um handrit sagnanna. Einnig skilst mér að áður Jón dó hafi hann nálega lokið út- gáfu Miðaldakvæða svo sem hann taldi viðhlít- andi. Er þess að vænta að eftirmenn hans komi því verki út á prent. Á styrjaldaráranum var nokkur lægð í út- gáfustarfsemi Jóns. í byrjun striðsins vora handritin í Árnasafni og skömmu síðar handrit Konungsbókhlöðunnar lögð í kassa og flutt á óhultan stað. Þó fékk Jón að nota handrit Ólafssögunnar, og auk þess gaf hann út nokkur önnur handrit sem hann hafði aðgang að, svo sem úrval úr Bréfabókum Brynjólfs biskups Sveinssonar og fyrra bindi Bréfa Bjarna Thorarensens. (Síðara bindi hafði hann búið til prentunar er hann andaðist, og var það gefið út að honum látnum 1986.) í stríðinu beindust kraftar Jóns mjög að fé- lagslífi íslendinga í Kaupmannahöfn. Heimili þeirra hjóna, Jóns og Þórannar, var meir en nokkra sinni griðastaður landa í útlegðinni, eins og vin í eyðimörku. Frægar og styrkjandi til samheldni vora hinar svonefndu kvöldvökur sem Félag íslenskra stúdenta hélt undir stjóm Jóns og Jakobs Benediktssonar. Þar las Jón valda kafla úr íslenskum bókmenntum. Einnig var hann forkólfur við útgáfu tímritsins Frón sem Hafnarstúdentar gáfu út 1943-1945 undir ritstjóm Jakobs, og þar birti Jón margar fróð- legar greinar. Þegar ég horfi til baka til minna Hafnarára 1948-1952, þykir mér sem þá hafi enn verið nokkur lægð í handritaútgáfu Jóns, miðað við ALDARMINNING EFTIR JÓNAS KRISTJÁNSSON Þess er minnst nú að 30. júní nk. eru 100 ár liðin frá fæðinau Jóns Helgasonar, prófessors og skálds í Kaupmannahöfn. Með tilliti til ævistarfs hans þar, segir greinarhöfund- urinn, „hlýtur Jón Helga- son frá Rauðsgili að teljast til hinna aflrömmustu afreksmanna, hvort sem verk hans eru metin eftir magni eða gæðum". það sem gerðist fyrr og síðar, enda var hann þá mjög svo einn að verki og kvartaði yfir því að engir væra peningar til að kosta nýjar útgáfur. „Mig langar mest til að kasta frá mér öllum handritum,“ sagði hann einhverju sinni í mín eyru. En þetta átti eftir að breytast þegar fjör færðist í hið svokallaða handritamál milli Is- lendinga og Dana. Þá vöknuðu Danir til vitund- ar um að þeim væri skylt að sinna nokkuð þessum gömlu skræðum sem vöktu svo ákafar tilfinningar í brjóstum annarrar þjóðar. Því var líkast sem samkeppni myndaðist milli Dana og Islendinga um það hvorir meira vildu gera fyrir handritin. Danir gengu á undan. Sett var á fót ný stofnun í Kaupmannahöfn 1956 til að annast varðveislu og útgáfu hinna fomu bóka. Þær voru fluttar í gamalt, en nýbú- ið húsnæði, og fjárveitingar komu nálega eftir þörfum til að kosta útgáfur og greiða laun nýrra starfsmanna. íslendingar þurftu fyrir sitt leyti að sýna að þeir ættu skilið að fá hand- ritin heim, og svipuð stofnun var sett upp í Reykjavík 1962, að því leyti fremri hinni dönsku að reist var nýtt hús yfir starfsemina með rammlegri handritageymslu. Þá kom að Dönum að líkja eftir íslendingum, og fengu þeir handritunum stað í nýju húsi með álíka vönduðu geymslurými. Síðan var dýrgripunum skipt og handritin send heim smátt og smátt. Islendingar fengu mestan hluta, en þó var nokkuð skilið eftir í Danmörku og ljósmyndir teknar af öllu sem heim var sent. Getur svo starfsemin haldið sínu striki í báðum löndum svo lengi sem fé er veitt og fúsar hendur fást til vinnunnar. Og nú var ekki framar um það rætt að kasta frá sér handritunum. Jón Helgason, sem nú var kominn um sextugt, var að sjálfsögðu sett- ur yfir þetta allt saman; og svo var sem hann færðist í ásmegin við að nýta fjáraflann, skipu- leggja starfsemina og kveðja fólk til verka. Hér skal reynt að veita stutt yfirlit um það sem gerðist undir handleiðslu hans. Árnanefnd hefur yfiramsjón handritanna samkvæmt érfðaskrá Ama Magnússonar. Nefndin starfaði framan af með nokkram krafti, en smám saman dró út starfseminni þegar sjóðir rýmuðu. Þó hóf hún, að tillögu Jóns, útgáfu á ritröð sem nefnd var Bibliotheca Arnamagnæana. Fyrsta bindið birtist 1941, Háttalykill hinn fomi í útgáfu Jóns í samvinnu við hina norsku vísindakonu Anne Holtsmark. I ritsafni þessu vora framan af jöfnum höndum út gefnir framtextar, bæði frá fyrri og síðari öldum, og sjálfstæð fræðirit varðandi íslenska tungu og bókmenntir. Drjúgt bættist í hillumál þegar Jakob Benediktsson bjó til prentunar latínurit Amgríms lærða í fjóram þykkum bindum 1950-1957. Þegar þetta er ritað eru alls út komin af Bibliotheca Amamagnæana 40 bindi, þar af 37 bindi undir ritstjórn Jóns, og auk þess sex bindi í stærra broti með aukatitl- inum Supplementum. Þegar Ámastofnun var komin með fulla sjóði fjár, taldi Jón heppilegra að skipta út- gáfubókunum í tvær ritraðir. Hélt hann áfram að birta fræðirit í Bibliotheca, en hratt jafn- framt af stokkum annarri ritröð með textum frá miðöldum í undirstöðuútgáfum. Hann var einnig ritstjóri og umsjónarmaður þessa ritsafns til æviloka, og vora komin út 29 bindi þegar hann féll frá. Þarna gaf hann sjálfur út Islenzk fornkvæði (þ.e. þjóðkvæði eða dans- kvæði) í átta bindum og auk þess síðara bindið eða heftið af sögum Skálholtsbiskupa sem fyrr er getið. Og ritstjórn hans á öllum þessum bók- um, bæði í Bibliotheca og Editiones, var miklu 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚNÍ1999

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.