Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Blaðsíða 5

meira en nafnið tómt. Öll fræðirit og formála
fyrir útgáfum las hann vandlega yfir og gerði
hvassar athugasemdir og tillögur til breytinga
og úrbóta. Væri hann mjög óánægður gerði
hann annað af tvennu: að reka ritið öfugt aftur
í höfundinn með kröfu um að það yrði endur-
samið, ellegar að umbylta því sjálfur og semja
jafnvel heila kafla upp að nýju. Þannig á hann
furðulega mikinn hlut í flestum eða öllum þeim
ritum sem út komu undir handleiðslu hans.
Tvö önnur eldri félög störfuðu í Kaupmanna-
höfn um daga Jóns að útgáfu íslenskra rita, og
réð hann mestu um útgáfur þeirra eftir að
hann kom til áhrifa. Annað var Samfund til
udgivelse af gammel nordisk litteratur, stund-
um kallað á íslensku „Magra félagið" sökum fá-
tæktar sinnar. Hjá þessu félagi komu fjöl-
margar útgáfur Finns Jónssonar, einnig fyrsta
textaútgáfa Jóns, Heiðreks saga, sem fyrr get-
ur. Og síðan birtust þar nokkrar sögur í útgerð
annarra manna undir handleiðslu Jóns, meðal
annarra Valla-Ljóts saga sem undirritaður bjó
til prentunar (1952).
Hitt félagið sem Jón tók að sér var Hið ís-
lenzka fræðafélag sem Bogi Th. Melsteð hafði
stofnað 1912. I ritröð félagsins, sem nefnist
Safn Fræðafélagsins um ísland og íslendinga,
gaf Jón út sex bindi sem áður eru nefnd. Síðan
kom hann á fót annarri ritröð á vegum Fræða-
félagsins sem hann nefndi Islenzk rit síðari
alda. I því safni gaf hann sjálfur út fjögur bindi
og einnig ljósprentanir tveggja merkilegra
kvæðahandrita frá 17. öld: Kvæðabók úr Vigur,
AM 148, 8vo (1955) og Kvæðabók séra Gissur-
ar Sveinssonar, AM 147, 8vo (1960). Það sagði
Jón að hefðu orðið sér vonbrigði hve Islenzk rit
síðari alda seldust dræmt. Eitthvað hefur skort
á girnilegt útlit bókanna og öflugan aðila til
dreifingar hér á landi.
Þótt hér hafi verið vikið að ærið mörgum
Grettistökum Jóns þá er þó margt ótalið. Hann
vann nokkuð að síðustu bindum hins mikla
ljósritasafns Einars Munksgaards sem hófst
með Flateyjarbók 1930. Síðan átti hann megin-
þátt í tveimur öðrum flokkum ljósprentana:
Manuscripta Islandica, sjö bindum sem komu
út hjá Munksgaard 1954-1966, og Early
Icelandic Manuscripts in Facsimile, sem for-
lagið Rosenkilde og Bagger gefur út. Jón var
einn útgefandi allra binda fyrra flokksins og
ritaði ítarlega og stórfróðlega innganga fyrir
hverju bindi. Hann var aðalútgefandi („general
editor“) 15 fyrstu bindanna af Early Icelandic
Manuscripts og hafði umsjón með prentun
þeirra, en inngangar voru skrifaðir af öðrum -
„og ekki án aðstoðar Jóns“, eins og Ólafur
Halldórsson segir hógværlega fyrir hans hönd.
Þetta er nú orðin ærið löng þula mundi Jón
Helgason telja, en þó mundi honum misþókn-
ast ef ég sleppti með öllu að nefna enn einn
þátt í ævistörfum hans. Hann lýsti því eitt sinn
í sjónvarpsviðtali að í æsku hefði hann oft
fundið til þess að hann skorti bækur með fróð-
leik um hitt og annað sem hann fysti að vita.
Úr þessu hefði hann fúslega viljað bæta vegna
yngri kynslóða, en framkvæmdir drukknuðu í
daglegri önn. Þó birtust eftir hann þrjár bæk-
ur sem sérstaklega voru ætlaðar til fróðleiks
íslenskum almenningi: Handritaspjall (1958),
Tvær kviður fornar (1962), og Kviður af Gotum
og Húnum (1967). Þessar bækur, og ýmsar
minni ritgerðir í Fróni og víðar, sýna gjörla
hve vel honum lét að rita um fræðin á skýran
og skemmtilegan hátt. Tungumálið hreint og
kjarnmikið, kryddað þeirri kuldalegu gaman-
semi sem vinir hans og áheyrendur kunnu vel
að meta úr fyrirlestrum hans og viðræðum.
Gjarna hefðum við viljað fá meira að heyra! En
þessu hljótum við að una, og fagna því að hafa
fengið þessi ágætu sýni af snilld hins alþýðlega
lærimeistara.
Hann hafði daglega um sig harðan skráp til
að dylja kvikuna í djúpum hjartans. Honum
var títt að vitna til Predikarans. Allt er hégómi,
allt tortímist og hverfur um síðir í djúp
gleymskunnar. „Bókfellið velkist, og stafirnir
fyrnast og fúna, . . . legsteinninn springur, og
letur hans máist í vindum." Eitt síðasta ljóð
Jóns endar á þessa leið:
Kom ljúfa gleymska, leið mig þín á vit.
Kom langa myrkur, vef mig þínum hjúp.
Kom alda sterka hönd, lát hvert mitt rit
og hvert mitt kvæði sökkt í neðsta djúp.
En hætt er við þvi að Jóni Helgasyni verði
ekki að þessari ósk sinni. Nafn hans mun ekki
hverfa „sem sandkom í hafsins hyl“, verk hans
munu lifa meðan íslensk tunga er töluð. Okkur
eftirkomendum hans og aðdáendum þykir sem
hann hefði allt eins getað tekið sér í munn orð
Hórazar:
Reist hef ég bautastein sem standa mun
eiri betur,
hærri konunga haugum sem hreykja sér
uppi við ský.
Eigi mun fossandi regn né feykjandi
norðanvindur,
eigi mun straumþungur tíminn fella það
minningarmark.
Höfundurinn er fyrrverandi forstöðumaður
Árnastofnunar.
- ÉG VORKENNI
ÞESSUM VESLINGUM
Það var fremur heitt þennan dag og maður
þreyttist fljótt í fótunum á glerhörðum stein-
inum. Eg hafði gengið Slottshólmann þveran
og endilangan í leit að Árnasafni, en án árang-
urs. Utan við Týhúsið hitti ég einn kónglegan
embættismann með þríhymdan hatt og í
rauðum frakka eins og þeir bám fyrir 200 ár-
um á þessum stað. Hann hafði aldrei heyrt
getið um „Amamagnæanske Institut" og
sama var að segja um aðra Dani, sem ég hitti
þar og spurði um safnið til þess að kynna mér,
hversu rík ítök stofnunin ætti í hugum al-
mennings.
Að lokum sneri ég mér til íslenzka sendi-
ráðsins og fékk þær upplýsingar, að Ámasafn
væri til húsa í „Proviantsgárden“, og gmn
höfðu þeir um það, að engin æp-
andi skilti væm þar utan á veggj-
um. Þessi foma birgðaskemma
kóngsins reyndist vera heldur í
stærra lagi og eftir hringferð í
kringum hana var ég enn jafn-
nær. Konunglega bókhlaðan er
þar í nábýli og bókaverðirnir þar
könnuðust við Helgason og Árna-
safn. Einn þeirra, maður á miðj-
um aldri með svip rykfaflinna
doðranta og gleraugun framar-
lega á nefinu gekk með mér út úr
þeim rökkursölum og sýndi mér
dyrnar og sjá: Þar stóð vélritað
við bjölluhnappinn með smáum
stöfum þetta langþráða orð,
Amamagnæanske Institut.
Uppi á stigapallinum situr
maður á skyrtunni og rýnir í blöð.
Hann er fremur stórvaxinn, hárið
farið að grána og niðurdregin
munnvikin minna á áralanga ar-
mæðu. Maðurinn lítur ekki upp,
þótt gest beri að garði, og ég sé,
að hann muni ekki þessar verald-
ar heldur af heimi gamalla bóka.
Ég býð góðan daginn og spyr:
- Erað þér Jón Helgason?
- Það er víst kallað svo - segir
maðurinn með semingi og munn-
vikin em nú mjög neðarlega, en
ekki lítur hann upp.
- Ég er utan af Islandi, hingað
sendur af Vikunni og æski þess að
fá viðtal við yður.
- Vikan, það hefur mér skilizt
að sé fjórði partur úr mánuði eða
hvað, - drafar í manninum.
- Já, það mun vera rétt, - svo
er líka skóbúð hér úti á Vestur-
brúargötu, sem heitir því nafni,
og auk þess vikublað úti á Islandi. Það mun
vera þriðja stærsta blaðið á því landi á eftir
blöðum, sem heita Morgunblaðið og Tíminn,
en það er nú ekki von að þér hafið heyrt þau
nefnd.
- Ónei. Þetta em ekki þær bókmenntir sem
ég hefi gert mér sérstakt far um að stunda.
En ég kynntist einu sinni íhaldskarli sem
gekk með svona blað í vasanum og las á
kvöldin; það hljóðaði mest allt um kvennafar
hjá einhverjum blámannakóngi í Afríku og
var að minni skoðun mjög þarflegt blað; þeg-
ar ég var ungur var almenningur á Islandi
mjög ófróður um kvennafar í Afríku. Annars
má ég ekki vera að því að hafa viðtal við yður
núna. Ég er með próförk, sem verður sótt eft-
ir stundarkom. Ég er vant við látinn, ég er
það sem kallað er „upptekinn" á nútímamáli.
Það dugir víst ekki annað en tala svo fólk
skijji. Getið þér ekki komið seinna. Þá getum
við kannske reynt að tala eitthvað saman, eða
hvað er það annars, sem þér viljið vita?
- Það var nú í sambandi við þetta safn, segi
ég, og síðan verður það að samkomulagi að ég
komi daginn eftir. Þá situr Jón ekki lengur
frammi á stigapallinum, heldur er mér vísað
inná rúmgóða skrifstofu og Jón situr þar við
skrifborð, sem er álíka stórt og bílpallur. Það
var enginn stóll við borðið utan sá, sem Jón
sat í, og ég spurði hann, hvort ég mætti ekki
fá lánaðan stól, sem var þar út við vegginn.
- Nei, ég get því miður ekki leyft yður að
lána stólana héðan.
- Ég sagði: Má ég fá lánaðan stól?
- Nú, sögðuð þér það. Þá hefur mér mis-
heyrst. Ég bið afsökunar. Ég hef ótrú á
mönnum sem rugla saman að lána og fá lánað.
- Það hef ég líka.
- Gott, þá erum við sammála. Ég hélt þér
komnir. En ég hef því miður lítinn tíma til að
sinna túristum og ég býst ekki við því, að
neinum þyki gott að láta tefja sig við vinnu
sína.
- Það er nú hérumbil ómögulegt fyrir
ókunnuga að finna staðinn. Eg var svo
klukkutímum skipti að þvælast um hólmann í
leit að safninu.
- Það þykir mér vænt um að heyra. Ég hef
eindregið lagzt gegn því, að hér yrði sett upp
skilti eða einhvers konar vegvísir til að ginna
menn hingað.
- Þér viljið fá að vera í friði yfir þessum
gulnuðu blöðum?
- Ég mundi fremur segja að ég væri nauð-
beygður til þess. Hér eru til að mynda fimm
bindi af Biblioteca Arna-
magnæana í próförkum og álíka
mörg af Éditionibus Arna-
magnæianis - við skulum reyna
að bera okkur að beygja latínuna
rétt - og þama liggja ein fjögur
bindi hálfköruð af handritaeftir-
myndum, sem eiga að birtast í
bókum; - ég á að heita ritstjóri að
þessu, það fer um mínar hendur,
og ég reyni að bæta um og benda
á misfellur eftir því sem ég hef vit
til. Ég hef ekki hátt mat á þeim
ritstjóra, sem lætur sér nægja að
taka við því sem honum er fengið
og senda það frá sér í sömu
mynd. Hér inni er lítið um stétta-
skiptingu eða manngreinarálit, en
ég reyni að fylgjast með í öllu,
sem gert er, og leggja á ráð, og ef
þau verða að einhverju gagni, er
það helzt af því, að reynsla mín er
orðin nokkuð löng. Svo langar
mig stundum að gera eitthvað
fyrir sjálfan mig. Ég geri mér
vonir um, að héðan komi einar tíu
bækur á þessu ári, og helzt fáein-
um betur. Þær verða ekki til fyr-
irhafnarlaust af sjálfu sér. En það
er ekki von að þér hafið heyrt
neitt um þetta, það er ekki siður
að geta bóka héðan úti á íslandi.
- Hafið þér nokkra trú á því að
safnið verði flutt heim til íslands?
- Nei, ég hef satt að segja enga
trú á því. Ekki að svo stöddu.
Tímamir þurfa fyrst að breytast
hjá því sem nú er. Ég hef ekki
heldur orðið var við að íslending-
ar hafi gert neitt til að undirbúa
komu þess. Ekki neitt af viti að
minnsta kosti. Hvað stoðar að
láta skólaböm skrifa hópum saman undir
áskoranir að handritin séu send heim? Hver
er líklegur til að taka mark á öðra eins? Það
hefði verið meiri ástæða til að reyna að nudda
upp einhverri vísindastarfsemi í landinu, sem
gæti vakið traust og virðingu út á við. Og
sömuleiðis hefði það verið gott afspumar að
byija á því að taka handritunum á Lands-
bókasafninu ærlegt tak. Þar em meira en tíu
þúsundir handrita, og þar á meðal fjöldinn all-
ur, sem er að detta í sundur og grotna niður.
En það kostar óhemju peninga að gera við illa
farin handrit. Það þarf að nostra við hvert
einstakt blað.
- Það yrði talsverður kostnaður við Ama-
safn ef það kæmi heim?
- Talsverður kostnaður, mér skilst að í
munni manns úr Biskupstungum muni það
merkja ókjör af peningum. Ef svo er, getum
við verið á einu máli. Það dygðu sízt minni
peningar en Islendingar verja til að halda
uppi heilu sendiráði í útlöndum, manni virðist
einatt af tildri og hégómaskap fremur en af
nauðsyn.
Jón sýndi mér inní sjálfan helgidóminn,
sem þó er ekki stór. Þar era handritin geymd
í nýsmíðuðum hillum og herbergið er eld-
traust. Fyrir áhorfanda er það ekki tilkomu-
mikið. Framan við skrifstofu Jóns er salur og
þar var fólk að vinnu. Ungur maður með al-
skegg var þar að semja einhverskonar skrá.
Hann er Islendingur og heitir Stefán. Líklega
gott efni í fræðaþul þegar tímar líða. Þar sátu
líka belgísk hjón. Þau voru að þýða Hrafnkels
sögu á móðurmál sitt og virtust áhugasöm.
Jón sagði, að það færi mjög í vöxt, að útlend-
ingar kæmu á safnið til þess að rannsaka eitt
eða annað. Fyrir þremur áram var lítið hægt
RÆTT VIÐ JON
HELGASON
PRÓFESSOR
í ÁRNASAFNI
1960
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
JÓN Helgason við vinnu sína í Árnasafni sumarið 1960.
7/Ég tel sjálfsagt að þú
skrökvir eins og þig lystir.
Það er mikil og fögur
íþrótt að skrökva rétt.
En hinsvegar vil ég fara
bónarveg að þér með eft-
irfarandi: Þegar þú leggur
mér orð í munn, þá hlífóu
mér við nokkrum þeim
orðum sem ég mundi
aldrei taka mér í munn."
værað úr Reykjavik.
- Nei, ég er úr Biskupstungum.
- Það er nú eitthvað annað. Það var dáindi
til skamms tíma að heyra roskið fólk úr Bisk-
upstungum tala. Þar var nú ekki aldeilis orð-
fæðin. Og hógværð í orðum hefur hvergi verið
meiri en þar. Hann mun hafa verið í Tungun-
um bóndinn sem sagði við son sinn á kvöldin,
þegar mál var komið að slökkva: Andaðu á
týrana, drengur minn“. Og þá svaraði sonur
hans: „Reynt get ég að bera það við“.
- Koma margir gestir hingað?
- Nei, sem betur fer - enda ekkert gert til
að hæna þá að. Þeir sem eiga erindi finna
staðinn fyrr eða síðar, og þeir skulu vera vel-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 26. JÚNÍ1999 5