Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Qupperneq 5

arnöfn. En eftirfarandi sagnir segja annað.
Langavatnsdalur lagðist í eyði eftir Svarta-
dauða, því allir íbúar hans dóu úr þeirri sótt
nema stúlka ein, sem Bjartey hét. Er hún var
ein orðin lagði hún af stað til byggða og fór
um Moidskörð, en þau eru á austurbrún dals-
ins. Par leit hún yfír hann í síðasta sinn og á
að hafa látið svo um mælt að þar skyldi ei
framar þrífast byggð. Eftir það lá leið Bjart-
eyjar suður um Borgarfjörð. Gekk hún þar
bæ frá bæ án þess að hitta nokkra mannveru
á lífí. Það var ekki fyrr en hún var komin suð-
ur á Hvalfjai'ðarströnd að hún hitti karl og
konu lifandi. Slóst hún í för með þeim og
reistu þau síðan bú á Bjartcyjarsandi á Hval-
fjarðarströnd.
Sagnir hcrma, að fyrrum hafí verið búið á
nokkrum jörðum í Langavatnsdal og á höfuð-
býlinu Borg hafí verið kirkja, annexía frá Hít-
ardal. Þurfti presturinn þar að fara þangað til
tíðagjörða, en leiðin erfíð, því yfír fjallveg var
að fara. Eitt sinn, á annan dag jóla, söng
presturinn í Hítardal, er Guðmundur hét,
messu að Borg. Eftir messu lagði hann af stað
heimleiðis. Skall þá á stórhríð og varð prestur
úti. Fannst lík hans undir steini í skarðinu
milli Hafradals og Þórarinsdals. Hefur skarð-
ið síðan verið nefnt Gvendarskarð.
Svona sagnir lifðu góðu lífi og héldu við
þeirri trú að mikill búskapur hefði verið í
dalnum. Fjöldi bújarðanna var þó á reiki, en
hljóp á tölunni 3-14. I jarðabók Páls Vídalíns
og Arna Magnússonar sem samin var laust
eftir aldamótin 1700 eru nefnd þrjú eyðibýli í
Langavatnsdal, Borg, Vatnsendi og Hafurs-
staðir. Er talið að Borg hafi staðið í miðjum
dal, Vatnsendi við norðurenda vatnsins og
Hafursstaðir fyrir mynni Hafradals.
í hinni miklu ferðabók og Islandslýsingu
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem
rituð var laust eftir 1750 er Langavatnsdals
getið á þennan hátt: „Langavatnsdalur er
harla fagurt hérað. Hann skerst upp í fjall-
lendi Vestri-Skarðsheiðar, er 3-ja mílna lang-
ur og liggur frá suðri til norðurs. I honum
sunnanverðum er Langavatn, mikið vatn og
fískisælt. Þar er mikill fjöldi álfta á sumrum á
hólmum og töngum. Nú á tímum er Langa-
vatnsdalur ágætis afréttur. Til forna var
þarna kii-kjusókn með fjölda bæja. Byggðin
lagðist í eyði í plágu þeirri, sem geisaði á Is-
landi 1402-1404 og kölluð er Svarti dauði hér
á landi.... Það gcgnir furðu að svo fagurt hér-
að skyldi ekki byggjast á ný, þó að nágranna-
bændurnir kysu heldur að nota það sem
ókeypis afrétt fyrir búsmala sinn. Þegar við
fórum um Langavatnsdal sumarið 1754 sáum
við hin fornu tún standa þar í fullum blóma
rétt eins og þau hefðu notið árlegrar umhirðu
og áburðar".
Á 18. öld voru hagir lands og þjóðar mjög
bágbornir og ýmar hugmyndir ræddar sem
gætu snúið dæminu við. Árið 1770 skipaði
konungur nefnd til þess að rannsaka hag Is-
lands og leggja fram uppástungur um úrbæt-
ur. I erindisbréfi nefndarinnar var m.a. nefnt
hvort ekki mætti byggja upp eyðijarðir og
fomar eyddar sveitir. í því sambandi vom
Langavatnsdalur og Geitlönd í Hálsasveit
nefnd á nafn.
Ekki er ljóst hvort nefndin hafi kannað
þessar tillögur nánar, en efalaust hefur þetta
viðhorf stjómvalda haft áhrif, því upp úr
næstu aldamótum tóku ýmsir eyðidalir til
fjalla að byggjast, þótt vitað væri að þar hefði
ekki verið búið öldum saman. Svo var um
Langavatnsdal.
Harmsaga Sæmundar
Pálssonar og fjölskyldu hans
Vorið 1811 fluttu örsnauð hjón, Þorbjörg og
Sæmundur Pálsson austan úr Árnessýslu í
Langavatnsdal ásamt fjórum bömum. Tvö
elstu börnin hétu Guðrún og Páll. Var Sæ-
mundur fimmtugur, Þorbjörg fertug, Guðrún
um tvítugt, en Páll nokkrum áram yngri.
Ekki var bústofninn stór, nokkrar ær, hross
og ef til vill kýr, en um það er ekki vitað. Um
sumarið byggði fjölskyldan bæ og gripahús á
litlum hól í miðjum dal, þar sem talið var að
bærinn Borg hefði staðið. Eitthvað mun hafa
verið heyjað um sumarið, veiði stunduð í vatn-
inu og ber og fjallagrös tínd tii búdrýginda.
Engar sögur fara af samskiptum þessa fólks
við nágrannana, en efalaust hafa þessir fram-
býlingar þótt litlir aufúsugestir þarna inni á
afréttum byggðarmanna og menn frekar am-
ast við þeim en stutt til lífsbjargar.
Næsti vetur var mjög harður og fékk fjöl-
skyldan á Borg að finna fyrir því. í apríl dóu
tvö yngri börnin, drengur og telpa, úr kulda
og kröm. Varla hefur tijáviður verið til í kot-
inu, svo unnt væri að búa um þau í kistu. Því
er líklegast að Sæmundur hafi lagt lík barn-
anna á bak sér og flutt þau þannig að Staf-
holtskirkju en þangað varð að flytja líkin til
greftrunar því Borg tiiheyrði þeirri sókn.
Þótt þessi sorg hefði sótt heimilið að Borg
heim hafði hún engin áhrif á búsetu fólksins.
Næsta sumar var kalt og lítill heyfengur að
hausti. Veturinn var harður og jarðbönn í
dalnum. I febrúar drapst eldurinn í hlóðunum
á Borg, og fór Sæmundur þá að Grísartungu,
sem var næsti bær, til að sækja eld en á heim-
leiðinni varð hann úti í hríðarveðri. Þegar
mæðgurnar fór að lengja eftir bónda, fór Guð-
rún að Grísartungu og fékk sannar fréttir af
föður sínum. Var hafin leit og fannst lík Sæ-
mundar vestur á Staðartungu átta dögum síð-
ar.
Þessar hörmungar buguðu ekki Þorbjörgu,
heldur ákvað hún að búa áfram í dalnum.
Fjölskyldan gat þraukað af sumarið og fyrri
hluta næsta vetrar, en er kom fram á útmán-
uði var allur matur upp urinn á heimilinu. Var
Guðrún þá send að Hlíð í Hörðudal eftir mat-
arbjörg. Einhverja úrlausn fékk hún þar, en á
heimleiðinni gekk hún fram á hest sem hún
tók með sér heim. Þar var hann drepinn
stuttu síðar. Þegar hestsins var saknað féll
gmnur á Guðrúnu. Var þá farið að Borg og
gerð þjófaleit. Fannst kjötið af klárnum graf-
ið í snjóskafl. Var þá ekki eftir neinu að bíða,
mæðgumar og Páll vora handtekin og flutt
sem sakamenn til sýslumannsins í Síðumúla í
Hvítársíðu. Þar var þingað og dæmt í málinu.
Refsing Þorbjargar var 30 vandarhögg, Guð-
rún hlaut 20 en Páll litli slapp fyrir æsku sak-
ir. Þar með lauk þessari harmsögu.
Ekki er mér kunnugt um hvaða örlög biðu
þessa fólks eftir þetta. Ef til vill á einhver les-
andi þessarar greinar ættir að rekja til þeirra
Sæmundar og Þorbjargai’. (Heimild: Jón
Helgason Islenskt mannlíf I)
Ekki hafa fleiri reist bú í Langavatndal eft-
ir daga Þorbjargar, enda hafa Mýramenn not-
að hann sem afrétt fyrir búsmala sinn frá
þeim tíma.
En það voru íleiri en Sæmundur Pálsson
sem heilluðust af Langavatnsdal. Vorið 1898
keypti franskur barón Gauldrec Boilleau stór-
býlið Hvítárvelli í Borgarfirði. Hann reisti
veiðihús við Langavatn og mun hafa dvalið
þai- eitthvað við silungsveiðar. Tvö nöfn við
vatnið era kennd við hann, Barónsvík, þar
sem húsið stóð, og Barónsklettur, en þar vai-
hans vinsælasti veiðistaður. Dvöl barónsins
hér á landi var aðeins í þrjú ár.
Leiðir til Langavatnsdals
Eins og fyrr er nefnt hefur alfaraleið legið
um dalinn frá landnámstíð allt til þessa dags.
Nú eiga þar ekki lengur leið herflokkar í víga-
hug, heldur friðsemdarmenn á skemmtiferð,
við veiðiskap eða við smölun sauðfjár og
hrossa.
Fyrir allmörgum ái-um var leiðin frá
Svignaskarði í Borgarhreppi inn á Langa-
vatnsdal gerð ökufær öllum farartækjum og
síðan hafa margir skotist þangað dagstund á
sínum heimilisbíl. Þótt leiðin sé ekki nema 13
km löng er ýmislegt forvitnilegt að sjá og
skoða því farið er um þekkta staði úr Egils-
sögu. Frá túninu í Svignaskarði, sem fyrrum
var eitt af stórbýlum Borgarfjarðarhéraðs, en
er nú í eigu Iðju, félags verkssmiðjufólks,
liggur vegurinn yfir Geitás, og framhjá orlofs-
húsum félagsins, sem reist hafa verið innan
um skógarkjarrið í ásnum. Þá er skammt að
eyðibýlinu Gljúfurá. Þaðan liggur svo leiðin að
ánni Gljúfurá og meðfram henni alllangan
spöl. Þá er komið að Tandraseli, öðra býli,
sem fór í eyði 1942. Þótt sú jörð hafi ekki þótt
kostamikil fyrrum, bjó þar merkismaðurinn
Jón Sigurðsson um miðja síðustu öld. Var
hann kjörinn á þingmaður Mýramanna, þegar
alþingi var endurreist 1845. Frá Tandraseli
liggur leiðin aftur að Gljúfurá og yfir hana á
brú. Rétt hjá brúnni er lítill hóll við veginn,
sem heitir Þinghóll. Smá brekka liggur að
hólnum að sunnan. Á honum eru hlaðnii’
grjótgarðar, sem flestir era hrandir til
grunna. Þar stóð skilarétt Borghreppinga
fram undir 1930, en þá var hún flutt að
Svignaskarði.
En þessi staður á sér aðra og merkari sögu
eins og nafn hans bendir til. Til foma var þar
einn af þremur þingstöðum í Vestfirðinga-
fjórðungi og var þingað þai’ í hartnær tvær
aldir, eða þar til þingstaðurinn var fluttur um
miðja 12. öld suður á bakka Hvítár nálægt því
er Þverá fellur í Hvítá og var þá kallað Þver-
árþing.
I Egilssögu og Gunnlaugs sögu ormstungu
er getið um þinghald á þessum stað. Egils-
saga greinir frá deilum Þorsteins á Borg og
Steinars bónda á Ánabrekku. Mættu þeir fjöl-
mennir til þings. Voru menn vopnaðir og til
alls vísir. Þótt Þorsteinn væri voldugri, var
óvíst um úrslit á þinginu, en þá barst honum
óvæntur liðsauki. Upp með ánni kom stór
flokkur manna ríðandi. Er nær dró báru
menn kennsl á Egil föður Þorsteins sem þá
var fluttur suður að Mosfelli í Mosfellsdal.
Hafði hann frétt af vandræðum sonar síns og
kom honum nú til hjálpar með sveit vígra
manna, átta tigu alls. Þurfti nú ekki að spyrja
að leikslokum. Þorsteinn bar sigur af hólmi.
I Gunnlaugssögu segir frá för Þorsteins er
hann reið einn vordag á Þinghól til að hlaða
upp búðarveggina, sem vora fallnir mjög.
Með í för var Bergfinnur austmaður, sem
hafði verið í vist hjá Þorsteini um veturinn.
Er á leið daginn, tók Þorstein að syfja. Hall-
aði hann sér útaf og sofnaði. Þá dreymdi hann
drauminn fræga, um álftina og fuglana þijá,
sem samkvæmt ráðningu Bergfinns sagði fyr-
ir um ástir og örlög Helgu dóttur hans er þá
var ófædd.
Handan við brúna á Gljúfurá liggur vegur-
inn upp brattar og sneiðóttar bekkurnar í átt
að Grísartungu. Grísartunga hefur verið í eyði
í rúmlega 60 ár og engan fýsir nú að hefja þar
búskap. En Skallagrímur leit málið öðrum
augum. í Egilssögu segir svo: „En er fram
gekk mjög kvikfé Skallagríms, þá gekk féit
upp til fjalla allt á sumram. Hann fann mikinn
mun á að það fé varð betra og feitara, er á
heiðum gekk, svá þat, að sauðfé helst á vetr-
um í fjalldölum, þótt eigi verði ofan rekið. Síð-
an lét Skallagrímur gera bæ uppi við fjallið og
átti þar bú; lét þar varðveita sauðfé sitt. Það
bú varðveitti Gríss, og við hann kennd Grísar-
tunga. Stóð þá mörgum fótum fjárafli Skalla-
gríms“.
Þegar efstu brekkubrúnum fyrir ofan Grís-
artungu hefur verið náð opnast mikið og fag-
urt útsýni. Lágsveitir Borgarfjarðarhéraðs
blasa við augum og yfir þeim gnæfir fjalla-
hringurinn í suðri og austri. I augum okkar
nútímamanna er Grísartunga afskekktur
staður og fjarri alfaraleið. En svo var ekki
fyrr á tíð því þá lá fjölfarin ferðamannaleið
þar um. I veglausu landi, eins og Island var
allt fram á þessa öld, urðu menn að velja sér
auðveldustu leiðirnar mUli landshluta. MikU
viðskipti fóru fram mUli fólks í uppsveitum
Borgarfjarðar og verstöðva á utanverðu Snæ-
fellsnesi þegar famar voru skreiðarferðir
vestur undir Jökul. Greiðfærasta leiðin þar á
mUli lá með fjöllum, því þar var þurrast. Frá
Grísartungu liggur leiðin meðfram Gljúfurá,
yfir Langá á Heiðarvaði og ofan eftir Hraun-
dal í Álftaneshreppi. Nefndist hún Skarðs-
heiðarvegur hinn nyrðri.
Vegurinn liggur utan með Staðarhnúk að
austanverðu og hallar brátt ofan í Langa-
vatnsdal. Innan stundar er komið að Beylá og
yfir hana er farið á brú. Fyrrum vora fallegar
grundir við vatnið þar sem áin fellur í það, en
fyrir nokkram áratugum var byggð stífla við
útfall þess og vatnsborð þess hækkað tU að
jafna vatnsrennsli Langár tU hagsbóta fyrir
laxveiðimenn. Þá fóru þessar grundir undir
vatn og var að því mikUl skaði. BUvegurinn
nær að gangnamannahúsinu við vatnið, en
það stendur á brekkubrún fyrir botni Baróns-
víkur.
Eg hef nú lýst að nokkru greiðfærstu leið-
inni að Langavatni, en um aðrar leiðir er
einnig að ræða. Frá bænum Grenjum í Álfta-
neshreppi liggur ökuleið eftir Grenjadal, með-
fram Langá að norðanverðu. Önnur jeppaslóð
liggur eftir gömlu þjóðleiðinni frá bænum
Hraundal í sama hreppi og eftir samnefndum
dal, að gangnamannahúsi Álfthreppinga, sem
er við Sandvatn skammt fyrir sunnan Kvíg-
indisdal.
Ef menn kjósa að ferðast gangandi á þessar
öræfaslóðir má nefna þrjár leiðir. Fara frá
Hreðavatni í Norðurárdal, norðan við yikra-
fell og síðan meðfram Beilá að vatninu. Önnur
áhugaverð gönguleið er frá Hítarvatni, eftii’
Þórarinsdal, yfir Gvendarskarð og ofan í Ha-
fradal. Þaðan út dalinn að vatninu. Þriðja leið-
in er gamla þjóðleiðin um dalinn. Þá er lagt
upp frá Hörðudal í Dalasýslu og haldið suðm’
Laugadal. Þaðan liggur leiðin upp í Sópanda-
skarð, sem er vestan við Víðimúla og ofan í
Langavatnsdal. Síðan eftir honum endilöng-
um að bílveginum við Barónsvík.
Á síðari tímum hafa frístundir fólks aukist.
Margir hafa notað þær til nánari kynna af
landinu okkar og fara þá í langar og erfíðar
ferðir í því skyni. En þá vill oft gleymast, að
skammt frá alfaraleið eru margir áhugaverðir
staðir sem hafa sögu að geyma og búa yfir
þeirri náttúrafegurð, sem leitað er að. Langa-
vatnsdalur og nágrenni hans er slíkur staður.
Tilgangur þessarar greinar er að benda les-
endum á það.

HORFT í norður af Langavatnsmúla. FORNAR götur í dalnum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ 1999 5