Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Qupperneq 8

ÞRÆLASALAR i NORDURHÖFUM - SÍDARI HLUTI
SKAL nú aftur snúið til Norður-
slóða. í Þjóðminjasafni hefur
lengi hangið sérkennilega útskor-
in fjöl, sem var skráð í bækur
Fomgripasafnsins árið 1881.
„Eikarfjöl, útskorin beggja
vegna, lengd 124,5 cm., breidd
17,6 -17,5 cm., þykkt. 1,6 -2,7 cm.,
vantar af báðum endum, skiptist í 4 reiti og eru
bekkir á milli og frammeð röndum. I reitunum
eru upphleyptar myndir, annars vegar skák-
ross, og 3 mannamyndir, sín með hvoran svip,
ein virðist vera blámannsmynd, allar eru þær
vangamyndir og sjér niður á brjóst. Hins vegar
er hluti af skrautmynd, 2 englamyndir fljúgandi
og skákross. Mannamyndirnar eru einkennileg-
ar og allvel skornar, virðast benda á allvanan
útskurðarmann, eru útlendar án efa og virðast
vera frá 16. öld. Artalið 1563 er skorið á fjölina,
öfugt og illa, og virðist miklu yngra en svo að
það hafí getað verið skorið það ár. Fjölin er lík-
lega úr skipi, en mun hafa verið notuð fyrir
rúmfjöl". Neðanmáls stendur „Oljósar sagnir
munu hafa verið um, að hún hafi verið kölluð
„rúmfjöl Daða í Snóksdal".
Daði í Snóksdal, sem er eignuð fjölin, var
Daði Arason, kallaður Dalaskalli, sonur Ara
lögréttumanns í Snóksdal og fyrri konu hans
Guðríðar Bjamadóttur. Daði var orðinn sýslu-
maður í Snæfellssýslu árið 1459. Hann lifði
fram yflr aldamótin 1500 og lést einhvern tím-
ann fyrir 27. júní árið 1502. Daði beitti sér mjög
í hinni gjöfulu sýslu sinni og bregður fyrir í
ýmsum samtímabréfum. Daði var sömuleiðis
einn þeirra höfðingja, sem sátu á Lundi árið
1480 og setti innsigli sitt við fyrrnefnt klögu-
bréf vegna útlendinga. En ef fjölin hefur til-
heyrt Daða, vaknar spumingin um hvaða þýð-
ingu hún hefur fyrir þessa frásögn og hvaða
sögu hún segir.
Klæðnaður mannanna á fjölinni, bæði hattar
og kragar, sýnir tísku seinni hluta 15. aldar.
Hinir vængjuðu englar benda einnig stílfræði-
lega til sömu tímasetningar. X-laga kross er á
báðum hliðum fjalarinnar. Hann er hægt að
túlka á marga vegu, sem ekki varpar frekari
ljósi á fjölina. Gæti m.a. verið um að ræða róm-
verska táknið fyrir 10 eða gríska bókstafínn chí,
sem er fyrsti stafurinn í nafni Krists. Andrésar-
krossinn var einnig x-laga og var merki margra
landa og borgríkja. Gunnfáni Skota t.d. hvítur
Andrésarkross á bláum fleti.
Sérfræðingar á sjóminjasöfnum og listasöfn-
um í Hollandi og Belgíu telja fjölina ekki vera
frá Norður-Evrópu, þó þeir geti ekki bent á
svipaðan útskurð frá Suður-Evrópu. Alþýðulist,
eins og myndmálið á fjölinni, var sjaldan varð-
veitt í söfnum fyrrverandi stórvelda heimshaf-
anna. Freistandi er þó að halda að fjölin tengist
á einhvem hátt siglingum Portúgala eða ann-
arra í Norðurhöfum í lok 15. aldar. Hvemig
hana rak á fjömr Dalaskallans verður þó aldrei
upplýst.
Endalok byggðar ó Grsenlandi
Það er ekkert sem útilokar að norrænir
menn hafi tórað fram á síðasta tug 15. aldar á
Grænlandi. Nýjar kolefnisaldursgreiningar á
klæðaleifum úr vaðmáli úr gröfum í kirkjugarð-
inum á Herjólfsnesi sýna, að fólk hefur verið
greftrað þar fram á miðja 15. öld. Það þýðir þó
alls ekki, að byggð hafi lagst af og Grænlend-
ingar dáið út um miðja öldina; eða að þeir hafi
þar af leiðandi aldrei komist í tæri við Portú-
gala og aðra útlendinga síðar á öldinni, eins og
danski fomleifafræðingurinn dr. Jette Ame-
borg Nielsen hefur nýlega ályktað. Fötin, sem
aldursgreind vom til miðju 15. aldar, era bættir
garmar og hafa hugsanlega verið í notkun
Ljósmynd (var Brynjólfsson, Þjóðminjasafn Islands 1995.
MYNDIRNAR Á rúmfjöl Daða í Snóksdal. Sé þeim raðað upp eins og þær snúa á rúmfjölinni
er sú efsta lengst til vinstri, síðan sú í miðið og lengst til hægri er sú neðsta. Sjá einnig
teikningar greinarhöfundarins. Rúmfjölin ber safnnúmerið Þjms. 1998.
TEIKNING af rúmfjöl Daða í Snóksdal eftir
greinarhöfundinn.
lengi, áður en þau vom notuð sem vafningar ut-
an um lík. Einhverjir hafa grafið fólkið og klæð-
in á Herjólfsnesi. Þeir sem það gerðu hafa get-
að lifað áfram ásamt börnum sínum fram á
seinni hluta aldarinnar. Byggð hefur þar af
leiðandi getað haldist í Eystri byggð fram undir
1500. Var það fólk síðan fjarlægt af Portúgölum
og flutt suður til Kanaríeyja eins og Per
Lillieström heldur?
Frá 1473, og hugsanlega fyrr, vom Portúgal-
ar í siglingum í Norður-Atlantshafi og við
Grænland. Alls staðar, þar sem þeir uppgötv-
uðu lönd, hnepptu þeir fólk í þrældóm. I Afríku
þurftu þeir ekki að hafa mikið fyrir að ná í
þrælana. Þeir gerðu kaup við ættbálka, sem
seldu þeim ánauðuga óvini sína. Trú, eða ljós
húðlitur var heldur ekki nein fyrirstaða fyrir
því að fólk var hneppt í þrældóm af Portúgölum
eða Genúamönnum. Lillieström hefur bent á, að
hugsanlega hafi Páfagarður ekki lengur talið
Grænlendinga með kristnum mönnum. Áreið-
anlegar heimildir um það eru hins vegar af
skomum skammti. En ef þrælasalar, sem
einnig vom í góðu sambandi við Páfagarð, hafa
einnig staðið í þeirri vissu, er ekki af sökum að
spyrja ef þeir hafa haft fréttir af hentugu
vinnuafli á Grænlandi.
Sæfarar, sem tengdust þrælaiðnaði í nýlend-
um Portúgals, komu hugsanlega til íslands og
Bristolbúar, sem versluðu við þrælahafnir í
Portúgal og á Madeira, komu með vissu til ís-
lands. Einhverjir þeirra gætu hafa heyrt um
Grænland eða verið þar. Á þennan hátt er
áfram hægt að leika sér að tilgátum. Hægt er
FJÖL DAÐA
DALASKALLA
EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON
Sæfarar, sem tengdust þrælaiðnaði í nýlendum
Porgúgals, komu hugsanlegg til Islands og Bristolbúar,
sem versluðu við þrælahafnir í Portúgal og á Madeira,
komu með vissu til íslands. Einhverjir þeirra gætu hafa
heyrt um Grænland eða verið þar.
að ímynda sér að fjöl Daða passi einhvers stað-
ar inn í þessa sögu. Á blámaðurinn með háls-
klútinn á fjölinni að vera þræll og mennirnir
með hattana portúgalskir herrar hans? Hér
skal þó látið gott heita með vangaveltur og
verður lesandinn, eins og höfundurinn, að bíða
frekari tíðinda frá Kanaríeyjum. Það stendur til
að rannsaka blóðflokka og erfðavísa eyja-
skeggja á Tenerife. Samanburður á erfðavísum
í íbúum Tenerife við Islendinga og aðrar lifandi
þjóðir í Evrópu og Afríku og hugsanlega við
gen, sem leitað verður í beinum Grænlendinga
hinna fornu gætu ef til vill gefið svarið. Erfða-
rannsóknir á núlifandi þjóðum með því mark-
miði að sýna uppmna þeirra era þó miklum erf-
iðleikum háðar. Mælingar á mannabeinum frá
15. og 16. öld úr aflögðum kirkjugörðum á
Kanaríeyjum væm miklu líklegri til að gefa af-
gerandi svör við spurningunni um hvort Græn-
lendingar héldu velli á Kanaríeyjum og jafnvel
á Madeira, eða dóu drottni sínum í volæði í lág-
um kofaþyrpingum á heimsenda. Þangað til er
hægt að velta því fyrir sér af hverju glímu
Kanaríeyinga svipar svo til íslenskrar glímu, af
hverju menn hafa í aldaraðir rennt sér á sleðum
niður brekkur á Madeira; hvaðan faldurinn
(höfuðbúnaður) á þjóðbúningi kvenna á Ma-
deira er ættaður, og hvernig stendur á því að
sauðfjárbúskap á Madeira svipar svo til hins ís-
lenska. Smölun og réttir eru með sama brag og
á Islandi. Allt geta þetta þó verið hreinar tilvilj-
anir, en tilviljanir eru skemmtilegar og ekki
væri illt í efni ef íslenskir ferðalangar á Kanarí
og Madeira gætu nú farið að kalla eyjaskeggja
frændur sína.
Athugasemd
Vegna mistaka birtist lítill hluti upphaflegrar
gerðar þessarar greinar í Lesbók þann 13.
mars. Það sem birtist var aðeins sýnishorn úr
stærri grein, sem höfundur sendi ritstjóra Les-
bókar árið 1998. Vegna anna við rannsóknir á
afdrifum gyðinga, sem voru framseldir af
dönskum yfrivöldum til Þýskalands nasismans,
trassaði ég að senda alla greinina til ritstjórans.
Það sem birtist vegna mistakanna leiddi til at-
hugasemdar Helga Ólafssonar í Lesbók 27.
mars, þar sem ég er gagnrýndur. Grein Helga
er skrifuð til varnar Birni heitnum Þorsteins-
syni, sem hvorki er nefndur á nafn eða lítilsvirt-
ur í grein minni eins og Helgi gefur sér. Ég
stend við það sem birtist, þótt það hafi ekki ver-
ið grein sem ég ætlaði til birtingar, og tel gagn-
rýnina alls ekki verðskuldaða og byggja á mis-
skilningi. Gagnrýninni er hægt að svara á ein-
faldan hátt. Hvorki Björn Þorsteinsson, sem ég
tel fremstan meðal íslenskra sagnfræðinga á
þessari öld, né aðrir íslenskir sagnfræðingar
hafa birt allar þær upplýsingar um íslendinga í
Birstofu og ferðir þeirra, sem birtust fyrst í bók
David Beer Quinns árið 1973, og sem greint er
frá nú í Lesbók Morgunblaðsins. Það er ekki
nóg að halda sig vita að íslenskir sagnfræðingar
hafi þekkt þessar heimildir eða birt þær, eins
og gagnrýnandi minn gerir.
Meðal heimilda sem vitnað er í:
Amler, Jane Frances 1991. Christopher Columbus’
Jewish Roots. Jason Aronson Inc.
Ameborg Nielsen, Jette 1996. Burgunderhuer, baskere
og dode nordboere i Herjolfsnes, Grenland.
Nationalmuseets Arbejdsmark 1996.
Beer Quinn, David 1973. England and the Discovery of
America 1481-1620. London. Bjöm Þorsteinsson
1970. Enska Öldin. Reykjavík.
Bjöm Þorsteinsson og Guðrún Asa Grímsóttir. Enska
öldin. Saga fslands V. Ritstjóri Sigurður Líndal,
Reykjavík 1990.
Boucher, Francois 1965. Historie du Costuinc. En
Occident de l’Antiquite A nos Jours. Flamarion. Par-
is.
Caras-Wilson, E.M. 1967. The Ovcrseas Trade of
Bristol in the later Middlc Agcs. Merling Press
London.
Catz, Rebecea 1993. Christophcr Coluinbus and the
Portuguese, 1476-1498. Greenwood Press London.
Davenport, Milia. 1958. The Book of Costumc, Vol. 1.
Crown Publ. New York 1948.
Diplomatarium Islandicum.
Diplomatarium Norvegicum.
Eliot Morison, Samuel 1978. Thc Great Explorers. The
European Discovery of Amcrica. Oxford University
Press.
Epstein, Steven A. 1996. Genoa & the Gcnoesc 958-
1528. The University of North Carolina Press.
Hair, P.E.H. 1978. The Atlantic Slave Trade and Black
Africa. The Historical Association London. General
Series 93.
Lillieström, Per A. 1993. Grönland - Tenerife Ar 1500.
Handrit.
Marly, Dian de 1985: Fashion for Mcn, An illustrated
History. B.T. Batsford Ltd. London.
Ólafur Pálsson 1993. Hvað varð um þá? Lcsbdk Morgun-
blaðsins. 4. september 1993, bls. 8-9.
Rawley, James A. 1981. The Transatlantic Slave Trade.
W.W. Norton & Company.
Scammell. G.V. 1981. The World Encompassed. The fist
European Maritimc Empircs ca. 800-1650. Methuen.
Siever, Kirsten A. 1996. The Frozcn Echo. Stanford
University Press.
Sigurður Hjartarson 1992. Leiðarbiekur úr fyrstu sigl-
ingunni til Indfalanda 1492-1493. Sigurður Hjartar-
son þýddi, ritaði formála og samdi þýðingar. Uglan.
Reykjavík. Wilson, Ian 1996. John Cabot and thc
Matthew. Redciiffe Press.
Höfundur er Ph.D. í miðaldafornleifafræði, býr í
Kaupmannahöfn og stundar rannsóknir viS hóskól-
ann í Hróarskeldu.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ 1999