Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Qupperneq 3
LESBÖK MORGLJNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
41 .TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Iðnaðarsafn
á Akureyri hefur orðið til fyrir atbeina
Jóns Arnþórssonar, en minni athygli hef-
ur verið vakin á því en vert er. Akureyri
var mestur iðnaðarbær á landinu á meðan
Sambandsverksmiðjurnar gengu, en með
hnignun og falli Sambandsins stöðvuðust
þær ein af annarri og margháttaðar minj-
ar um merkilegan íslenskan iðnað hefðu
glatast ef Jón hefði ekki brugðist við. Les-
bókin hefur litið á safnið og sögu þeirra
hluta sem þar getur að líta.
Skáldið á Hressó
Haraldur Hamar var sonur þjóðskáldsins
Steingríms Thorsteinssonar. Hann var
viðkvæm listamannssál og talinn vera
skáld, en skildi þó ekki eftir sig nein rit-
verk. Reykvíkingar sáu hann helst á
Hressingarskálanum sem þá var athvarf
skáida, en fáir þekktu hann, enda hafði
hann verið lengi erlendis, m.a. í London
þar sem hann komst í vinfengi við þekkt-
an málara, Augustus John, sem málaði af
lionum gott portret. Um Harald Hamar
skrifar Þorsteinn Antonsson rithöfundur.
Francis Bacon
var ölkær fjárhættuspilari, orðhákur
og hommi, sem kom eins og spútnik
inn í listheiminn eftir síðari heims-
styrjöldina og varð á tímabili áhrifa-
mesti myndlistarmaður heimsins með
afar persónuelgan stíl og áherslu á ein-
semd og þjáningu mannsins. Bacon er
látinn en hefði orðið níræður nú í októ-
ber og af því tilefni skrifar Sindri
Freysson grein um hann.
FORSÍÐUMYNDIN
SNORRI HJARTARSON
HELGISÖGN
Dimmir á skóga
nóttin drýpur úrfornum trjám
á sölnaða burkna gulnað gras
þú gengur með bogann í hendi
margt er að ugga
úlfaþyt ber þér að vitum
hrægammar yfir, nöðrur
hlykkjast íföllnu laufi
margt að ugga
ef til vill mætir
þú einhyrningnum
og ef til vill
sérðu
gripinn felmtri ogsefandi fró
í fölum bjarma
hjört með kross
milli hornanna.
Snorri Hjartarson, 1906-1986, hóf feril sinn sem skóldsagnahöfundur ó norsku, en
fyrsto Ijóðabók hans kom út 1944 og síðan gaf hann út þrjór. Fyrir þó síðustu, Haust-
rökkrið yfir mér, hlaut hann bókmenntaverðlaun Norðurlandaróðs 1981.
er í tilefni af umfjöllun um málarann Francis Bacon: „Portret af Isabel Rawsthorne
standandi á götu í Soho", frá árinu 1967. Það er hluti myndarinnar sem hér sést.
RABB
NUTIMINN
Hvenær var það sem
Chaplin gerði Nútímann?
1936, segir uppsláttarrit-
ið - ég er ekki orðin nógu
heimsvön til að hætta mér
á Netið að leita að þessu.
Nítjánhundruðþrjátíu og
sex - hugsið ykkur hvað
maðurinn var vakandi fyrir umhverfi sínu!
- Það var ekki nema rúmur áratugur síðan
færibandavæðingin hafði haldið innreið
sína - alls staðar lofuð og prísuð fyrir stór-
aukin afköst. En Chaplin sá strax sálar-
drepandi vélvæðingu mannsins sjálfs, sem
herðir einn bolta allan daginn og væri bet-
ur settur ef bara hendurnar gætu farið í
vinnuna og afgangurinn orðið eftir heima.
Aratug seinna hlaut gagnrýni hans á þetta
vinnulag formlegan stuðning iðnaðar-
verkfræðinga - en það var heldur ekki
hlustað á þá fyrr en löngu seinna. Nú horf-
um við á þetta tímabil í sögu iðnaðar með
óhugnaði - og fljótlegasta tilvísun í þetta
fírrta vinnulag er Nútíminn hans Chapl-
ins. Skömmu síðar beindi hann afhjúpandi
ljóskastara að allt öðru fyrirbrigði í sam-
tímanum. 1940, þegar Hitler stendur á
hátindi veldis síns og vitfirringar, bakkað-
ur upp af heilu heimsveldi, sendir Chaplin
frá sér Einvaldinn. í fornsögunum höggva
menn svo, að eigi þarf um að binda. Sama
gerir Chaplin: hann reisir Einvaldinum
minnisvarða í eitt skipti fyrir öll. Ekki
bara þeim með litla nískulega yfír-
vararskeggið, heldur þeim öllum. Mér er
minnisstæðust sena Hitlers og hnattlík-
ansins, þar sem hann dansar upp um borð
og veggi hringsnúandi hnattlíkaninu á vís-
ifingri, á trýninu á sér eða afturendanum
eins og sæljón í sirkus. Við sem sáum
þessa mynd f fyrsta sinn löngu eftir stríð
eigum erfitt með að muna og skilja við
hvaða aðstæður hún var gerð. Það er auð-
velt að sparka í liggjandi hund - en þessi
hundur var hreint ekki varnarlaus þegar
myndin var gerð. Og myndin þar með ekki
aðeins minnisvarði um Einvaldinn - held-
ur Hetjuna sem þorir að segja sannleik-
ann upp í opið geðið á ógnvaldinum og
leggur líf sitt að veði. Því hann getur ekki
annað. Getur ekki annað því hann vill ekki
annað. Hver er hinn valkosturinn? Að
þegja og spila með. Firi-a sig ábyrgð á því
að hugsa sjálfstætt, fljóta slappur í kjölf-
ari annarra gegn betri vitund. Hvers
vegna gera menn það? Lina Wertmúller
bjó líka til kvikmynd sem mig minnir að
heiti Gyðjurnar sjö - hrikaleg áminning
um þann sem skríður fyrir valdinu, leggst
flatur hvenær sem á hann er yrt, svíkur
allt og alla til að halda eigin skinni ósködd-
uðu - og lifir af. Meðan hinir falla fyrir exi
böðulsins dregur sá sem lagðist lægst enn
andann niðri í foraðinu og skjögrar uppúr
því að leikslokum. Boðskapur Linu Wert-
múller er sá, að hinn lágkúrulegasti lifir af
- survival of the fittest to survive, mundi
Darwin kannski hafa sagt - sá kemst af
sem best er til þess fallinn að komast af -
og það er hann sem fjölgar sér og uppfyllir
jörðina. Ekki féleg tilhugsun.
Fjölgarséroguppfyllirjörðina. . .það
leiðir hugann að eðlislægu framferði
margi-a dýrategunda - þar sem markmið-
ið með lífinu virðist að fleyta sínum eigin-
leikum áfram. Tryggja „sínu“ eðli og upp-
lagi sess í samkeppninni. Svo rammt
kveður að þessari eðlislægu hegðan, að
taki karldýi- við búi frá öðrum, byrjar það
á að drepa ungana sem fyrir eru - og kem-
ur svo sínum genum í umferð með nýjum
ungahópi. Eitthvað hefur nú fennt í þessi
spor hjá manninum - sem betur fer. Þó
rifjaðist þetta upp fyrir mér fyrir
skömmu, þegar ég var að horfa á leikrit
Shakespeares, Veður út af engu. Þar
gengur dramað útá heita ást sem gufar
upp við misskilið framhjáhald - karldýrin
verða alveg æf og kvendýrin næstum
deyja af skömm - heilt samfélag riðar til
falls, vinslit skörp og vopn dregin úr slíðr-
um. Þar til lausnarorðið hljómar í játningu
þernunnar, það var hún sem sást til við þá
ósæmilegu, já banvænu, iðju, að búa sig
undir að fleyta annars manns erfðaefni til
næstu kynslóðar! Brúðurin staðhæfir að
hún sé mey - óbærilegu fargi er létt af
brúðgumanum, fyrirgefningin ljómar -
vandamálið úr sögunni. Much ado about
nothing, segir Shakespeare. Sammála. -
En ef brúðurin hefði ekki verið saklaus af
ávirðingunum, hvað hefði leikritið heitið
þá? - Ég játa að það tók sig upp í mér
líffræðingurinn þarna undir lok fimmta
þáttar, með spurningar um hvað liggur í
raun að baki þeim siðum og reglum sem
menn hafa sett sér í aldanna rás. Séð
héðan, ofan af toppi 20. aldar, virðist stutt
milli lávarðarins unga Claudios og ljónsins
sem étur afkvæmi keppinautarins.
En þetta stendur nú allt til bóta hjá
okkur, jafnréttið er víst komið svo langt.
Þess gætir að vísu ekki í launum og fríð-
indum hvers konar, eins og hver könnunin
á fætur annarri sýnir svart á hvítu - en
jafnréttið er heilmikið í orði og við teljum
okkur trú um að við séum á réttri leið með
því að innprenta börnum strax í æsku að
stelpur og strákar eigi að fá sömu tæki-
færi. Stelpur fara í smíði, strákar læra að
prjóna. Heima hjá einum ungum manni
sem ég þekki, stendur ekki síminn - og
hann lítur uppgefinn á móður sína og
segir: „ef það sé strákur þá er ég heima -
en ef það sé stelpa þá er ég ekki heima
nema það sé Elísabet.“ Sem sagt aldrei
friður fyriraðdáendum sem bera sig eftir
björginni. Öðruvísi mér áður brá. Seint á
þriðjudagskvöldum þegar við vinkonurnar
sátum sem oftar við símann og vonuðum
að einhver hringdi, mátti stytta sér stund-
ir með því að hlusta á þáttinn á Hljóð-
bergi, sem flutti erlent úrvalsefni. Peter
Ustinov las einu sinni nýja útgáfu af
Rauðhettu. Þessi lét ekki úlfinn plata sig.
Þegar hún var orðin leið á því hvað hann
brosti lymskulega, þreifaði hún ofan í
körfuna sína fram hjá eplabökunni og
rauðvínsflöskunni, dró upp Colt .45 og
skaut úlfinn á milli augnanna. Mórallinn
var: tímarnir breytast: Little girls aren’t
what they used to. En við vorum samt
ekki komnar jafnlangt þá og þær eru
núna. Það er ákveðinn áfangi í jafnréttis-
baráttunni að litlar stelpur skuli telja það
sjálfsagt og eðlilegt að hringja í hvern
þann sem þær langar að tala við - jafnvel
strák. Þess vegna varð ég svolitið undr-
andi þegar ég frétti um daginn af nýrri
tegund af balli, sem ýmsir grunnskólar
hafa tekið upp. Para-ballið heitir það - og
mér skilst að þar bjóði 12 ára strákar
bekkjarsystrum sínum á ball. Það er mikil
rómantík í lofti og á einu heimili dugði
ekki minna en límúsína á lengd við rútu til
að sækja parið. Næstum eins og brúðka-
up. En af hverju mega bara strákarnir
bjóða? Lítil vinkona mín getur ekki á heilli
sér tekið þessa dagana, því hún er viss um
að enginn býður henni. Hún er áreiðan-
lega ekki sú eina. Af hverju býður þú ekki
bara einhverjum, spyr ég nútimaleg - „af
því að það má ekki,“ svarar barnið. „Það
eru strákarnir sem eiga að bjóða. Stelp-
urnar eiga að bíða.“ Hvar eru litlu Rauð-
hetturnar?
GUÐRÚN PÉTURSDÓTTIR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 23. OKTÓBER 1999 3