Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Síða 4
SKALDIÐ A
HRESSINGAR-
SKÁLANUM
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
HVAÐ VARÐ UM HARALD
HAMAR
THORSTEINSSON?
Maðurinn á Skálanum sem hér um ræðir, var einn
þeirra sem eiga sér draum og finna sér svo aldrei fót-
festu meðal annars fólks af [ 3eim sökum, heldurverða
smám saman að svipmync J síns eigin draumalífs. í
uppflettiriti er hann titlaður skáld, en greinarhöfund-
urinn hefur ekkert fundið á f ^renti eftir hann annað en
tvo ritdóma um f Dækur Einars Hjörleifssonar
Kvaran í Eimreiðinni 1914.
EIR meiddu mig, sagði hann
stundum ef menn yrtu á hann
á Skálanum um og fyrir miðja
öldina, en fátt annað, - núver-
andi Macdonalds, í Austur-
stræti. Þá var bæjarbragurinn
annar, en þó ekkert líkari því
sem segir í frægu ljóði Tómas-
ar um Austurstræti en nú er. I Skálanum
situr fólk nú stundarkorn yfir hamborgara
með eða án franskra og er svo rokið, en áður
dvöldu þar langtímum saman auralitlir, bók-
menntasinnaðir bullukollar í rökkvuðum sal-
arkynnum Skálans eins og hann þá var, eða í
garðinum inn af, algerlega inniluktum af
stórhýsum miðbæjarins. f dag eru skáldin á
Mokka og Sólon.
Á Skálanum hittust um áratuga skeið
skáld og aðrir listamenn yfir kaffibollum,
auðkenndir af sérviskulegu háttalagi hver
um sig og allir í senn svo að báru af hinum
vinnandi almenningi sem reyndar átti einnig
sínar stundir á þessum sama stað. í minning
þeirra manna, sem lengst muna núorðið, sat
hann einn og sér í rökkrinu innst í Skálan-
um, grannur maður og smágerður, yfir
kaffibolla, hann var hárprúður þótt kominn
væri við aldur og hárið sett upp í hnút í
hnakkanum, snyrtilegur í klæðaburði og
datt hvorki af honum né draup, hafði ekki
sjáanlega þörf fyrir að blanda geði við nær-
stadda og hefur einkum orðið eftirminnileg-
ur þeim sem stunduðu staðinn fyrir langset-
ur hans á kaffihúsum og þó tengslaleysi við
umheiminn.
Katatónía, sagði maður á áttræðisaldri við
mig sem ólst upp návistum við geðsjúklinga
og minntist Haraldar á Skálanum fyrir
margt löngu þegar ég innti hann eftir hon-
um, en nei ég talaði aldrei við hann né hann
við okkur hina svo að ég muni, hann sat bara
þarna, var þarna. Stjarfur eftir útlitinu en
þó ekíci svo að sjá að hann væri að nokkru
vanhaldinn.
Annar sem ég talaði við og nær svo langt
aftur að geta virt fyrir hugarsjónum sínum
þetta reykmettaða umhverfi íslensks lista-
fólks um og upp úr miðri öldinni, Hressing-
arskálann, bætir við lýsinguna: Hann reykti
og hafði sígarettuna fyrir miðjum munni. Ég
reyndi einu sinni að tala við hann en hann
svaraði mér ekki, ég minnist þess ekki að
hann hafi brugðist öðru vísi við þá en umla
eitthvað. Vegna þessa umræðuefnis dregur
kunningi minn fram uppflettirit úr stórum
skáp í stofu sinni; mettaðri af ryki og minn-
ingum og flettir: Hér kemur hann: „Har-
aldur Hamar Thorsteinsson (20. febr. 1892 -
23 nóv. 1957). Stúdent. Rithöfundur. For-
eldrar Steingrímur Thorsteinsson skáld og
yfirkennari, síðar rektor, og seinni kona
hans Birgitta Guðríður Éiríksdóttir járn-
smiðs í Reykjavík. Stúdent í Reykjavík 1913
... Stundaði nám í fagurfræði við háskólann í
Kaupmannahöfn 1913-14, en dvaldist síðan í
Englandi, aðallega í London til 1929 og
fékkst þá mest við ritstörf og skáldskap. Tók
upp rithöfundarnafnið Hamar. Veiktist á
þessum árum og varð að njóta sjúkrahúsv-
istar. Fékk aldrei fulla heilsu. Átti heima í
Reykjavík frá 1929 til æviloka. Dó af slysför-
um. Okvæntur" (Islenskar æviskrár).
Kunningi minn lauk lestrinum. Og svo lék
hann fyrir mig göngulag Haraldar þessa á
stofugólfinu innan um rykmettaðar bókahill-
umar, í krafti minninga sinna frá Skálanum.
Svona gekk hann, - og kunningi, sem er
grennri maður en nokkur annar sem ég hef
séð, miðað við hæð, og með ofurlanga fingur,
sletti höndunum til og frá og hjassaðist
áfram, hokinn í hnjáliðunum. En með ár-
unum varð göngulagið svona - Hann beygði
olnbogana og lét finguma drúpa jafnframt
því að hann hengdi höfuðið á ofurlöngum
hálsinum eins og blómkrónu á löngum stikli
og bætti við: Hann hélt að hann væri prins-
inn af Wales eftir heimkomuna. Einhverjar
kerlingar styrktu hann lengst af svo hann
ætti fyrir kaffi en þótti hann stunda of dýr
kaffihús og fengu því framgengt að honum
var vísað af Hótel Borg. Eitthvert sinn þar
kom þjónn til Haraldar, laut að honum og
sagði að Hótel Borg væri ekki nógu fínn
staður fyrir prinsinn af Wales. Haraldur fór
þegar og kom þar aldrei aftur. Aftur á móti
kom hann oft síðar á Hótel Island sem var
nokkuð fínn staður líka. Og svo á Skálann.
Maðurinn á Skálanum, sem hér um ræðir,
var einn þeirra sem eiga sér draum og finna
sér svo aldrei fótfestu meðal annars fólks af
þeim sökum heldur verða smám saman að
svipmynd síns eigin draumalífs. Það verður
þá að sama skapi órakennt uns ekki verður
lengur á færi nokkurs manns að greina í
milli vits, sérsinnis og geðveiki í fari þess
manns, - síst að hann geti það sjálfur. Það
hafði enginn leitað eftir því á handritadeild
Þjóðarbókhlöðunnar hvort þar væru skráð
skjöl frá þessum manni fyrr en ofanritaður
gerði það um daginn í framhaldi af tali mínu
við kunningja minn sem ég var að greina frá.
Þá kom í ljós böggull með gögnum frá Har-
aldi Hamri sem geymdur hafði verið þar frá
árinu 1992.
Nokkrum dögum síðar sat ég á kaffistofu
Þjóðarbókhlöðunnar með Ijósrit af leikriti
eftir Harald Hamar fyrir framan mig sem
ég hafði látið gera, nærri 200 síður. Santa
Sanna heitir leikritið og er helgileikur sem
komið hafði upp úr brúnu umslagi þegar far-
Portret enska málarans Augustus John af Haraldi Hamri
ið var að leita, ásamt nokkrum bréfum varð-
andi leikritið og ljósmynd eftir málverki af
Haraldi Hamri eftir Augustus nokkurn John
og líklega er varðveitt í National museum í
London. Skálaverji úr samtíð Haraldar birt-
ist við kringlótt borðið á kaffistofunni meðan
ég var að fletta ljósritinu og ég skaut að
manninum sem ég þekkti í sjón orði á hraðri
framhjáferð hans: Kannast þú við Harald
Hamar?
Sá sem ávarpaður var, spengilegur maður
í jakkafötum, fjaðurmagnaður í hreyfingum,
drúpti höfði og svaraði þegar upp úr undar-
legri dýpt raddar og sjónar: Já. Hann borð-
aði lengi í húsi á horni Klapparstígs og Lind-
argötu. Ég borðaði þar reyndar líka.
Þekktirðu hann eitthvað?
Maðurinn lét fallast niður í sæti fyrir
framan mig. Nei. En ég veit að hann var
sonur Steingríms Thorsteinssonar. Hann
var sagður hafa orðið fyrir áfalli.
Ég er héma með leikrit eftir hann, hélt ég
áfram og benti á ljósritið fyrir framan mig.
Mótseti minn, sem er klipptur eins og her-
maður á gamalli mynd úr heimsstyijöld,
þeirri fyrri eða síðari, sperrti brýrnar án
þess að langt andlitið hrærist að öðru leyti
og önnur höndin hófst út frá hlið hans og
myndaði stóran hring uns langir fingurnir
námu við blaðabunkann og hann vék við titil-
blaðinu svo að hann gæti lesið: Santa Sanna.
Ég bætti við mótseta mínum til frekari
upplýsingar: Helgileikur úr fyrri heimstyrj-
öldinni. Þýddur á ensku árið 1915 af dr. Jóni
Stefánssyni.
Þessar upplýsingar um þýðinguna hef ég
úr bréfi í sama böggli. Ég hafði einnig látið
ljósrita myndina af málverkinu; af manni
sem sat fyrir upp á búinn og í stellingu eins
og aðalsmanna var háttur og ferðafólk getur
séð af myndum á setrum þeirra núorðið. Ég
dró myndina fram úr blaðabunkanum og
lagði fyrir mótseta minn: Getur þetta verið
Haraldur Hamar?
Já, svaraði hann látlaust. Þú þarft að tala
við - og hann tiltók mann sem ég hafði aldrei
heyrt nefndan. Kona hans er bróðurdóttir
Haraldar, bætti mótseti minn við til skýring-
ar.
Gott, sagði ég og skrifaði nafnið hjá mér.
Haraldur Hamar er titlaður skáld í upp-
flettiriti en enginn kannaðist við að hann
hafi nokkru sinni komist á prent. En kunn-
ingi minn, sem fyrst vakti athygli mína á
honum, minntist þess í fyrmefndu samtali
okkar að hafa lesið um Harald í tímaritinu
Lífi og list á sjötta áratugnum. Þessi kunn-
ingi minn er gæddur þeirri náðargáfu að
muna allt sem varðar persónur, raunveru-
legar og ímyndaðar, og hann hefur einu
sinni numið, líkt og fest sé á filmu og beitir
svo á klassískri mennt til að gæða lífi fyrir
sjónum þeirra sem eru í náðinni hjá honum
og það eru fáir. Mér þótti því ástæða til að
hafa nokkurs við þegar þetta umræðuefni
kom upp okkar í milli.
Forsagan
Af þeim fáeinum bréfum sem fylgja hand-
ritinu og varða það öll má sjá með öðru að
Haraldur var á leið í kvikmyndaskóla að
nema handritagerð þegar hann kom fyrst til
Englands 1912 eða þar um bil. Hann var þá
liðlega tvítugur og hafði sagt skilið við fag-
urfræðinámið í Kaupmannahöfn. I Tímari-
tinu Lífi og list er þýðing upp úr ævisögu
bresks heldri manns sem lifði fram á miðja
öldina, sir Osberts Sitwell, úr 5. bindi ævi-
sögunnar, á frásagnarbroti af Haraldi þar
sem helstu einkenni hans á yngri árum
koma fram eftir sannferðugri frásögninni að
dæma. En þetta síðasta bindi ævisögunnar
helgar höfundur, eitt hinna frægu Sitwell-
systkina, minningum sínum um eftirminni-
lega menn sem á vegi hans urðu um ævina.
Frásögnina af Haraldi fléttar sir Osbert inn
í kafla um góðvin sinn, flakkarann og lárvið-
arskáldið W.H. Davies, einfættan sérvitring
sem aldrei gat lært í hvorn endann á símtól-
inu hann átti að tala og hélt að kettir og
negrar hefðu verið skapaðir til að hrella sig
persónulega. I ævisögunni lítur sir Osbert
niður á allt og alla nema útvalda kunningja
og aðlað fólk og því tel ég meðmæli með
Haraldi að hann helgar honum heila opnu og
fer um hann góðlátlegum orðum.
Á þeim tíma, sem sir Osbert minnist
Haraldar, öðrum og þriðja áratug aldarinn-
ar, voru enn listamannahverfi í heimsborg-
unum handan hafsins þar sem menn töldust
tiltölulega laustengdir skyldum og kvöðum
almúgafólks sem fyrir sitt leyti varð þá eins
og nú að taka afleiðingum gerða sinna í
sama veruleika og þær voru framkvæmdar
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999