Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Síða 10

Breski málarinn ölkæri, fjárhættuspilarinn,
homminn og orðhákurinn Francis Bacon hefói
orðið níræður 28. október nk. Hann er tvímælalaust
fremsti málari Breta á þessari öld og áhrifavaldur á
alþjóðavísu. Af þessu tilefni eru brotin nokkur
egg í afmælisköku handa Bacon og fjallað um
skrautlega ævi listamannsins.
EFTIR SINDRA FREYSSON
BREGÐIST minnið ekki orti
Bragi Ólafsson í fyrstu ljóðabók
sinni um manninn sem mis-
þyrmdi ljóðformi eiginkonunn-
ar með hamri. Líku máli gegndi
um bresk-írska málarann
Francis Bacon. Hann átti vita-
skuld enga eiginkonu, enda
hommi, en hann misþyrmdi hins vegar „ljóð-
formi“ elskhuga sinna og vina með pensli og
tókst listilega vel upp. Niðurstaðan eru líf-
fræðilegar ráðgátur, undirorpnar ólýsanlegri
þjáningu.
Dr. Moreau málaralistarinnar
Að hluta var Bacon nokkurs konar dr. Mor-
eau málaralistarinnar eða dr. Mengele;
óþreytandi að gera „svívirðilegar" tilraunir á
saklausum skepnum og mönnum
undir virðulegu yfirskini. Hann
hlutaði fólk í sundur, raðaði því
saman að eigin vild, bætti við
líkamshlutum eða fjarskyldari
þáttum og dró sköpunarverkið
sundur og saman í einhverju,
kannski háði, um leið og hann
lyfti sér í hlutverk Skaparans.
Eða réttara sagt Endurskapar-
ans, sem vildi að eigin sögn
„opna möguleika dýpri skynjun-
ar“.
Miðað við hina „ágætu“ vís-
indamenn hryllings og kvala
sem áður voru nefndir (annar
þeirra heilaspuni en hinn
átakanlega raunverulegur) bak-
aði Bacon þó sáralitla kvöl en
þeim mun áhrifaríkari verk. Litavalið er ein-
stakt og á stundum æpandi. Auk þess sem fíg-
úrurnar á þeim eru margar hverjar innilokað-
ar í nokkurs konar búrum eða kössum lagði
Bacon áherslu á að verk sín væru undir gleri.
Ekki aðeins eykur sú lausn innilokunarkennd-
ina sem greina má í verkunum, heldur ljær
glerið þeim einhvem samfelldan svip, sem tog-
ast á við sundrunina á sjálfum striganum.
Þessi afbökun hins kunnuglega og nákomna
þarf kannski ekki að koma á óvart frá manni
sem lýsti því yfir í samtali við góðkunningja
sinn David Sylvester, að hann liti ekki á sjálfan
sig sem málara fyrst og fremst, heldur miðil
tilviljunar og slysa.
„Eg held að kannski sé ég einstakur að
þessu leyti og kannski er það hégómlegt að
segja slíkt, en ég held ekki að ég sé hæfileika-
ríkur, heldur aðeins móttækilegur," sagði
Bacon. Hann tók með öðrum orðum því sem að
honum var rétt, því sem íyrir bar, og vatt upp á
það.
Páfinn brennur í helvíti
Ein fyrsta myndlistarupplifun greinarhöf-
undar sem bragð var að tengist Francis Bacon.
Einhvem tímann um tólf eða þrettán ára
aldurinn var ég að fletta lúinni námsbók eldri
systur minnar þegar ég rakst þar á svarthvíta
mynd, ekki sérlega vel prentaða. Hún sýndi
sennilega frægasta málverk Bacons; Study
After Valesquez’s Portrait of Pope Innocent X,
auk þess sem fyrirmyndina var einnig að finna
í umræddri skraddu (Bacon barði frummynd-
ina raunar aldrei augum sjálfur, aðeins eftir-
prentanir hennar). Utfærsla hans eins og hún
birtist á síðunni var mögnuð og ásækjandi,
kvöl guðsmannsins lifnaði við fyrir augum mín-
um; kvöl sem virtist fullkomlega verðskulduð.
A þessum tíma gætti hjá mér vaxandi van-
trúar á tilvist guðlegra afla og ég er þess full-
viss að myndin af páfanum, í upplausn ein-
hvers konar hreinsunarelds eða undir úrhelli
sýrurigningar, spillingin uppmáluð, hafi hjálp-
að mér enn frekar í átt til trúleysis en orðið
var. Heimur Bacons er guðlaus, rúinn öllu
prjáli. Síðar sá ég þetta verk litprentað í lista-
verkabók og varð ekki vonsvikinn, hvað þá að
sjá loks verkið sjálft á sýningu í París fyrir um
þremur árum.
En þótt afskræming páfa búi yfir ágengum
styrk eru önnur málverk Bacons ekki síður til
þess fallin að staldra við. Sum raunar enn
áhrifaríkari en trúarleiðtoginn í meðföram
Bacons og sýna einkar vel hve honum var lagið
að flá hýðið af mannlegri angist og festa hana á
striga. Nektin sjálf er nakin.
Fyrir nokkru birtist í einu hefta Tímarits
Máls og menningar þýðing Friðriks Rafnsson-
ar á athyglisverðri grein Milans Kundera um
listamanninn, sem kom fyrst á prent í mál-
verkabók snemmsumars 1996.
Þar lýsir Kundera því þegar
hann virðir fyrir sér andlits-
myndir Bacons og furðar sig á
að þau era öll trú fyrirmynd-
inni, þótt þau séu „afmynduð“.
Spurning um mörk
sjálfsins
Kundera veltir upp þeirri
sjálfsögðu spurningu í kjölfarið
hvernig mynd geti í senn verið
trú fyrirmyndinni og vísvitandi,
kerfisbundinni afmyndun
hennar. An þess að svara því
beinlínis (enda óþarfi þar sem
svarið birtist fyrst og fremst í
verkum Bacons) kveðst Kund-
era skynja kraftaverk í þeirri
staðreynd að þau séu „trú fyrirmyndinni" þótt
þau séu „afbökuð". Og hann varpar fram þeirri
afhjúpandi ályktun, að „portrett Bacons eru
spurningin um mörk sjálfsins“.
Aðurnefndur Sylvester segir einhversstaðar
að hann líti á verk Bacons sem storkunarhróp
upp í opið geðið á dauðanum. Sennilega er það í
samræmi við þá yfirlýsingu Bacons að hann
telji að mikilvæg list færi þann sem hennar
nýtur á vit „auðsæranleika mannlegra að-
stæðna“.
Francis Bacon fæddist í Dyflinni árið 1909,
annar í röð fimm systkina, af ensku foreldri og
þjálfaði faðir hans veðhlaupahesta. Fyrstu
æviárunum eyddi hann í Kildare-sýslu á Norð-
ur-írlandi en í upphafi fyrri heimsstyrjaldar
var faðir hans kvaddur í herinn og fjölskyldan
flutti í kjölfarið tO Lundúna. Að loknu stríði
var fjölskyldan á faraldsfæti á milli Englands
og eyjunnar grænu. Flandrið gat vart talist
æskilegar kringumstæður til uppvaxtar og
aukinheldur var ástandið á Irlandi þess tíma
ekki ólíkt þvl sem nútíminn þekkir; harð-
skeyttar trúarbragðaskærur og hatur á Bret-
anum. Bacon sagði síðar að hann hefði vanist
því að búa við ofbeldi í margvíslegum myndum.
Stráknum var einnig heldur uppsigað við for-
eldra sína og strauk margsinnis að heiman.
Fleira olli þó fjarvistum af heimilinu en hefð-
bundnir árekstrar tveggja kynslóða. Sagan
segir að faðir Bacons, Edward, hafi greint hjá
honum hneigð tO kynbræðra sinna, ekki síst
hýrlyndra hestastráka og mjúkhentra skálda,
og freistað þess að senda hann burt til að leiða
hann af „glapstigum".
Stjórnsamur faðir kvaddur
Sextán ára gamall fékk Francis sig fullsadd-
an á ofríki föður síns og fór að heiman fyrir
fullt og allt, að undangenginni mikilli rimmu
þeirra á milli. Seinna lýsti Bacon því yfir að
faðirinn hefði haft kynferðisleg áhrif á sig ung-
an, en hann ekki gert sér grein fyrir því fyrr en
John Deakin tók þessa
mynd af Bacon fyrir Vouge-
tímaritið árið 1952.
Bacon í vinnustofu sinni á síðari helmingi ævinnar. Hann lifði hátt lengst af ævinni oj
EGGJANDIOG BL
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999