Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Page 19

REYFARALEGT BÓKMENNTAVERK
MARGIR höfundar hafa
spreytt sig á því að nota
vinsæl bókmenntaform
svo sem reyfara eða ást-
arsögur, til þess að
skapa bókmenntaverk.
Þannig á að koma list til
fjöldans. Nýjasta bók
Bjarne Reuter er af þessu tagi, en hann hefur
verið vinsæll höfundur í Danmörku undanfarna
áratugi, m.a. fyrir kvikmyndahandrit (Dren-
gene fra St. Petri, sjónvarpsefni og útvarps-
efni). Hann er nú að verða fimmtugur, og varð
fyrst kunnur íyrir barnabækur og unglinga, svo
sem Mánen over Bella bio og Nár snerlen
blomstrer (1983). Enn fjallaði hann um sama
persónuhóp, nú kominn um og yfir tvítugt, í
sögunni Vi der valgte mælkevejen, 1989 Kjarni
þessa hóps er uppalinn í Bronshoj, sem er
verkalýðshverfi í útjaðri Kaupmannahafnar.
Þessi saga er löng, hálft fimmta hundrað síðna
og dregur upp breiða mynd, samfélagsins um
1968, með áherslu á viðfangsefni alls þessa
fólks og áhugamál. Mest ber á hvers kyns tísku,
í dægurlögum, fatnaði og viðhorfum. En per-
sónurnar eru sundm’leitar, svo yfirlitsmyndin
verður þeim mun blæbrigðaríkari. Mest fer fyr-
ir hippaparinu Björn og Ditte. Hann er kvenna-
ljómi mikill, hún er síðhærð, síglamrandi á gítar
og syngur nýju vinsælu lögin í stíl Joan Baez.
Ennfremur má nefna maóistakommúnu, ferð til
Nepals og Indlands og margt fleira. Breiddin
er veruleg. En dýptin ekki. Þessar persónur
eru flestar einhliða og yfirborðslegar, alveg
samkvæmt formúlu, eins og verða vill þegar
skáldsögur eru samdar eftir félagsfræðilegum
sjónarmiðum frekar en bókmenntalegum. í
rauninni hefur engin persónanna snefil af sálar-
lífi, nema þá Björn undir lokin, kvalinn af sam-
viskubiti, því þetta er þroskasaga með boðskap
um að ofmetnast ekki.
Þýddur á íslensku
Á íslensku hafa birst eftir Reuter Veröld Bu-
sters (1982) og Kysstu stjörnurnar (1983) í
þýðingu Olafs Hauks Símonarsonar, ennfrem-
ur njósnareyfarinn Kúbanskur kapall, (1989), í
þýðingu Sverris Hólmarssonar. Sú saga er vel
skrifuð og spennandi, fléttan haglega gerð, svo
fáir munu sjá í gegnum hana fyrir sögulok. En
öllu má ofgera, og mér þótti flækjan of snúin,
svo erfitt var að taka þetta trúanlegt. Það tekst
hins vegar miklu betur í þessari nýjustu sögu
Reuters, Mordet pá Leon Culman (útg. Gyld-
Danski rithöfundurinn Bjarne Reuter er einn (Deirra höf-
unda sem nota vinsæl bókmenntaform svo sem reyfara
eða ástarsöqur til að skapa bókmenntaverk. ORN
OLAFSSON skrifar að nýjasta bók hans sé af þessu
tagi, tilgangur hans sé að ná til fjöldans.
Bjarne Reuter
endal). Hún gerist öll á einum degi, og segh’
frá 78 ára gömlum manni, sem fær ábyrgðar'- 4
bréf um morguninn, þar sem honum er til-
kynnt að þennan dag verði hann drepinn „fyrir
fornar misgerðir“. Nú stendur svo á að þetta
er á fimmtudegi, en þá fá þau hjónin jafnan
kvöldmatargesti, jafnaldra hjón og ekkil, sem
þau hafa þekkt áratugum saman, lítið eitt
yngri ekkju, dóttur sína og vinkonu hennar.
Allt gamlfr aldavinir, og það verður æ ljósara,
að einhver úr þessum hópi hefur skrifað bréfið.
Allan daginn er svo aðalpersónan Leon að
gruna ýmist þennan eða hinn, út frá mismun-
andi vísbendingum, og jafnframt rifjar hann
upp ævi sína, til að komast að því hvaða mis-
gerðir geti hafa leitt til þvílíks dauðadóms. Hér
nýtist reyfaratæknin vel, og öryggisleysi, sem >
flestir lesendur ættu að kannast eitthvað við,
nýtist enn betur til að sýna gamalkunna vini og
ættingja í nýju ljósi. Veikburða öldungurinn er
ofurseldur ofsóknarkennd, og túlkar lítilvæg-
ustu smáatriði sem ógnanir. Ekki er hann laus
við að réttlæta sig, fremur en annað fólk, en
hreinskilnari reikningsskil við eigin ævi hefðu
leiðbeint honum tímanlega. Það er ekki fyn- en
í sögulok sem þau reikningsskil koma.
I þessum pælingum í hugarástandi og minn-
ingum færist sagan frá afþreyingarsviðinu inn
á bókmenntalega sköpun. En á móti kemur, að
atburðarásin verður afar hæg, og mikið dvalist
við hversdagslegustu smáatriði innan þessa
þrönga ramma. Sagan er því ekkert meistara-
verk, en hugvitssamlega byggð, og óhætt að
mæla með henni við aðdáendur Reuters. Mér
þótti galli á Vi der valgte mælkevejen hve ein- ^
hliða persónurnar eru, en hér nýtist það ein-
kenni vel. Fornvinir Culmans eru einhliða af
því að þeir eru ofurseldir fyrirmyndum, þora
ekki að vera þeir sjálfir. Vinur hans Johansen
er ekkert nema þjóðernisstefnan og íhaldssem-
in, kona hans sýnir sama ótta við allt framandi,
dulbúið sem trúrækni og siðferðilega fordæm-
ingu á öllum heiminum. Ekkillinn Tinberg er á
sama hátt frosinn í hlutverkinu sem lífsglaður
heimsmaður, nánast skrípamynd, gegnsósa af
Martini. I samanburði við þessi vélmenni verð-
ur sálarlíf Culmans þeim mun nákomnara les-
endum í einmanalegu lífsuppgjöri hans, og ótta
við dauðann, hann verður eins konar dæmi um u
hlutskipti manna. Einnig tekst vel með stflmun
á Iýsingum samtíma og fortíðar, því fortíðin er
þrangin lífi og lit í æskuminningum öldungsins,
sem verða enn skærari við það að skiptast
stöðugt á við hversdagsleika samtímans.
BRAHMS Á
LA BRAHMS!
TÓIYLIST
Síifihlir diskar
BRAHMS
Johannes Brahms: Sinfóníurnar fjórar (í c, D,
F & e, Op. 68, 73, 90 & 98); Akademískur há-
tíðarforleikur Op. 80; Tilbrigði um stef eftir J.
Haydn Op. 56a. Skozka kammerhljómsveitin
u. stj. Charles Mackerras. Telarc CD-80450.
Upptaka: DDD, Edinborg 1/1997. Útgáfuár:
1997. Lengd (3 diskar): 3.18:58. 36 mín. viðtal
við Mackerras með tóndæmum á meðf. auka-
diski. Verð (12 tónar): 4.500 kr.
BRAHMS í „upprumilegum“ ílutningi?
Ekki nema það þó! Það er viðbúið að gamal-
grónir diskóiílar umturnist við tilhugsunina
og kalli einum of langt gengið. Að nú sé
blessuð upphafshyggjan endanlega komin í
ógöngur og ætti að hunzkast aftur hið
snarasta á „upphaflegt" kjörsvið sitt um og
fyrir tíma Bachs. Eða hvað í ósköpunum ætti
svosem að hafa getað skolazt það mikið til á
aðeins 115 árum að réttlæti þvílíka tilrauna-
mennsku?
Við nánai’i athugun virtist það vera
þónokkuð. Að vísu er allstórt upp í sig tekið
að þykjast nánast fyrstir manna til að flytja
Brahms eins og Brahms vildi vera láta - í
blóra við virðulega hefð allar götur frá
stjórnendum eins og Richter og von Búlow.
Engu að síður hafa Mackerras og félagar
býsna margt til síns máls, eins og álykta má
af diskbæklingi og stórfróðlegu viðtali við
stjórnandann á meðfylgjandi aukadiski.
Áður en hlustað er á sölumanninn, ætti þó
að skoða varninginn. Eyrað er þrátt fyrir allt
hæstiréttur í tónlist. Eftir að maður tók að
venjast smærri hljómsveit en vant er og fjar-
veru hefðbundins þykkildishljóms sem loðað
hefur við ímynd sinfóníusnillingsins allt frá
árdögum hljóðritunar, fór maður að taka eft-
ir ýmsu smálegu sem ekki hafði áður vakið
athygli í eldri upptökum. Innröddum, blæ-
brigðum og sérkennum í rithætti. Ekki ósvip-
að og þegar löngu horfnir innviðir í Hring
Wagners endurbirtust í músíklega rómaðri
uppfærslu Boulez/Chérauds frá 8. áratug.
Hismið var farið af kjarnanum.
Gott og vel, en hvað er það þá sem
Mackerras og Skotarnir hafa „gert“ við
Brahms? Það er ekki fljótupptalið, en svo
eitthvað sé nefnt, þá hefur að manni skilst
verið farið eftir áreiðanlegum samtímaheim-
ildum um smekk og uppfærsluvenjur tón-
skáldsins sjálfs, er hafði sínar skoðanir, þótt
einnig vildi veita öðram stjórnendum svig-
rúm til túlkunar. Brahms var íhaldssamur
inn við beinið; kontrapunktískur vínar-
heiðlistarmaður sem dáði Mozart, hafnaði
stærri hljómsveit þegar honum stóð til boða,
kaus skærari hljóm náttúruhorna og -
trompeta fyrir breiðari tón nýrra ventla-
lúðra (þó að margt sem hann reit sé
óspilandi á ventlalaus hljóðfæri) og fleira í
þeim dúr. Strengjasveitin er því lítil (10-8-6-
6-4), málmblásturshljóðfærin höfð af eldri
gerð, og tillit er tekið til síðustu fín-
pússninga höfundar í stjórnunarraddskrám
hans og samkvæmt nýju Brahms heildarút-
gáfunni frá 1996. Þá hafa 1. og 2. fiðlur verið
antífónískt aðskildar í uppstillingu (sú nú-
verandi, hlið við hlið, kvað runnin frá Leo-
pold Stokowski í leit hans að gegnheilum
strengjasamhljómi), hendingamótun er höfð
nær vínarklassískum venjum, o.s.frv.
Mackerras fer bil beggja af mikilli smekk-
vísi í hraðavali milli „Mendelssohnsks" tempó-
stöðugleika fyrri tíma og tíðra hraðabreytinga
hinna seinni, er rekja má til Wagners og
hinnnar „óendanlegu laglínu“, og hljómsveitin
spilar klukkuklái’t. Enda kannski eins gott.
Nú er fátt hægt að fela eftir að uppsafnaðri
byrði risahljómsveita hefur verið létt af tón-
hugsun meistarans. Og til að kórona þessa
fersku Brahms-endurupplifun voru, ef trúa
má samtalsdiski, aðeins notaðir tveir hljóð-
nemar, sem ku í samræmi við kjörorð tækni-
manna Telarcs: „allt sem þér heyrið er satt“!
Það gæti mefra en verið. Ef þetta er blekk-
ing, þá er hún fjári sannfærandi.
MERIKANTO
Aarre Merikanto: Píanókonsertar nr. 2 (1937)
& 3 (1955); Tvær stúdíur f. litla hljómsveit;
Tvö stykki f. hljómsveit, (1941). Matti
Raekallio, pianó; Fflharrnóníuhljómsveit
Tampere u. stj. Tuomas Ollila. Ondine ODE
915-2. Upptaka: DDD, Tampere 10/1997.
Útgáfuár: 1998. Lengd: 54:42. Verð
(12 tónar): 1.500 kr.
Það kann að koma á óvart að ekki sovézkt
heldur finnskt tónskáld skuli hafa getað feng-
ið á pólitískan baukinn í heimalandi sínu fyrir
framsækni. En í kjölfar borgarastríðsins
1918 stóð mörgum Finnum stuggur af öllu í
listum sem kenna mætti við nýjungagirni og
byltingu og kölluðu „tónlistarbolsévisma“. I
nági-annaríkinu fyrir austan 20 áram síðar
var skammarorðið „formalismi“, en það er
önnur saga, enda sætti Aarre Merikanto
(1893-1958) vitanlega ekki sömu ofsóknum og
starfsbræður hans í sæluríki Stalíns.
En ekki átti hann sama fylgi að fagna en
faðir hans, hið ástsæla sönglaga- og óperu-
tónskáld Oskar Merikanto. Lítið var flutt eft-
ir hann milli stríða, 2. píanókonsertinn beið
19 ár eftir frumflutningi, og tónskáldið henti í
örvinglan, eða breytti til óbóta, mörgum
verkum sínum á efri árum. Þótt hann næði
sér upp úr morfínmisnotkun, gekk erfiðar að
ráða við brennivínið. Samt virðist hann hafa
verið vinsæll meðal kunningja og nógu virtur
til að verða tónsmíðaprófessor í Sibeli-
usai’akademíunni. Og hann samdi af krafti
allt til enda.
í sífjölgandi stílamýgrút 20. aldar verður
æ auðveldara að fela frumleikaskort. En ekki
virðist manni Aarre Merikanto hafa neitt að
fela. Þó að tónlist hans kunni við fyrstu heyrn
að minna á blöndu af Prokofiev, Rakhmanin-
off, Bartók og jafnvel Villa-Lobos, þá sló
mann jafnskjótt hvað hún er persónuleg og
fersk. í diskbæklingi er fullyrt, að hann hafi
engan pata haft af nýjungum miðevrópsku
tónskáldanna, heldur hafi módernismi Meri-
kantos sprottið af ósjálfráðri innri þörf. Og
þó að framsæknin hafí þokað fyrir hefð-
bundnari tjáningu með áranum, líkt og hjá
svo mörgum öðrum tónskáldum, þegar aukin
reynsla og kunnátta færist yfir, er engin elli-
mörk að finna á yngsta verki þessa disks, 3.
píanókonsertnum frá 1955 með ölkelduiðandi
útþáttum og íhugulum „Pietá“-miðþætti sem
hljómar likt og ofan úr asti’alplani. Hinar
ótímasettu Stúdíur fyrir litla hljómsveit bera
keim af ævintýralegrí dulúð, og fyrra Stykkið
af tveim fyrir hljómsveit frá 1941 teflir fram
syngjandi breidd, hið síðara spræku fótataki
þjóðdansa.
Finnar eru stórframleiðendur slyngi-a
hljómsveitarstjóra, og Tuomas Ollila er engin
undantekning, ef marka má hvað honum
tekst vel að draga fram sérkennilegan frísk-
leika þessa hálfgleymda tónskálds. Né heldur
er snarpur píanóleikur Matta Raekallios til
vanza, dyggilega studdur af vakurri hljóm-
sveit í ágætri upptöku. Eiginlega er diskinum
helzt til ama hvað hann er stuttur. Vel hefði
mátt bæta 10-20 mínútum við, meðan tónlist-
in er ekki verri en á þeim 54 sem fyrir eru.
Ríkarður O. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999