Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1999, Qupperneq 4

HUGSJONASKALD OG
LOFGERÐASMIÐUR
Fjórða nóvember eru hundrað ór liðin fró fæðingu
Jóhannesar úr Kötlum. Af því tilefni skrifar SKAFTI Þ.
HALLDÓRSSON um Ijóðagerð Jóhannesar og kemst
að þeirri niðurstöðu að trú ó landið og félagslegar
framfarir hafi löngum verið byltingarmanninum
oforlego í hugg.
Jóhannes úr Kötlum í fornmannabúningi á Þingvöllum 1930.
SUM skáld eru skáld einnar
bókar, jafnvel eins ljóðs. Önn-
nr skáld eiga langan og far-
sælan feril. Samfylgd þeirra
og þjóðarinnar rofnar ekki.
Jóhannes úr Kötlum var eitt
þessara síðamefndu skálda. í
umræðum manna um öldina
sem senn er að líða eru oftast kallaðar til sög-
unnar þrjár kynslóðir, aldamótakynslóðin,
lýðveldiskynslóðin og ’68-kynslóðin. Jóhann-
es úr Kötlum átti samleið með þeim öllum.
Hann tilheyrði þeim þó tæplega í tíma. Hann
var nýfæddur þegar 20. öldin gekk í garð og
hreint ekki ungur við lýðveldistökuna, hvað
þá í upplausninni og andófinu í kringum 1968.
En hann gerði hugmyndir og hugsjónir þess-
ara kynslóða að sínum hugsjónum. Svo mjög
raunar að í kringum 1970 kölluðu ungir rót-
tæklingar hann „skáldið okkar“. Jóhannes úr
Kötlum var íyrst og fremst hugsjónaskáld.
Skáld svo margra hugsjóna á sér óhjá-
kvæmilega mörg líf og segja má að fá skáld
spegli betur sögu aldarinnar í kveðskap sín-
um en Jóhannes. Ekki síst fyrir þá sök að
hann fékk að kenna á því líkt og svo margir að
það er alltaf nokkur munur á hugsýn og veru-
leika. Skáldið úr Kötlum sem átti svo margar
háleitar draumsýnir og tjáði þær e.t.v. betur
en flestir aðrir varð þó að horfa upp á þær
leysast upp þegar veruleikinn barði að dyr-
um. Þótt léttleiki og rómantísk fegurð væri
löngum einkenni ljóða hans var ekki alltaf
þegar líða tók á skáldævina létt yfii- þeim.
Samt kæfði sá þungi aldrei hinn skáldlega
neista sem ávallt var aðalsmerki Jóhannesar.
Unga ísland og Rauðir pennar
Það er unnt að draga upp margar ólíkar
myndir af Jóhannesi í Kötlum. Ég hygg þó að
fáum hafi betur tekist að lýsa kjamanum í
skáldskap hans og hugmyndaheimi en honum
sjálfum í viðtali við Einar Braga í Birtingi
1957. Þar lýsir hann bemskudraumi sínum
svo að hann sé „rómantísk sveitalífsstefna,
komin frá Norðurlöndum, með glaðværa
bjartsýni, trú á landið og félagslegar framfar-
ir, ^gróandi þjóðlíf í skjóli friðsællar náttúru.
... I fyrstu bókum mínum blandast þessvegna
náttúmdýrkun, guðstrú og ungmennafélags-
andi jafn eðlilega og efnasamböndin í loftinu
sem við öndum að okkur.“
Það er engin tilviljun að Jóhannes velur
ljóðlínur úr bamagælum sem titla að fyrstu
Ijóðabókum sínum, Bíbí og blaka (1926), Álft-
imar kvaka (1929), Ég læt sem ég sofi (1932)
og Samt mun ég vaka (1935). Þetta em
söngvar sveitadrengsins, e.t.v. smaladrengs-
ins, sem í það minnsta í upphafi er sakleysið
uppmálað, umvafínn náttúra, trú og hlýju. En
ekki líður á löngu þar til brestur kemur í þá
paradísarmynd. Vemleikinn uppfyllir ekki
kröfur hugsýnarinnar. Það er einkum tvenns
konar gagniýni sem verður áberandi í þriðju
og fjórðu bók Jóhannesar, gagnrýni á hinn
„gamla kirkjunnar guð“ og kjör fólksins, al-
þýðunnar.
Um þetta leyti ánetjast Jóhannes
sósíalismanum sem átti eftir eiga hug hans
allan það sem eftir var ævinnar. Hann verður
einn hinna Rauðu penna sem höfðu ekki svo
lítil ítök í íslenskum menningarheimi. „Sovét
- Island / óskalandið / - hvenær kemur þú?“
yrkir hann sem löngum hefur verið vitnað til
og gaf þar með tóninn. í kvæði eftir kvæði
heldur hann uppi merki baráttunnar gegn
auðvaldi og heimsvaldastefnu en þó ekki síst
gegn stríði og fasisma. A mörgum kvæðunum
er nokkur raunsæisblær. Ljóst er þó að oft
hefur náttúran, sveitin og rómantíkin togað
hann til sín. I kvæðum hans má sjá átök milli
virkni í samfélagslífi og leitar að athvarfi í
sveitinni, í náttúmnni. í kvæðinu Þegar land-
ið fær mál sem birtist fyrst í Tímariti Máls og
menningar 1937 birtast þessi átök glögglega í
einhvers konar herhvöt:
Hvað er sólskinið mitt, hvað er söngfuglinn minn
hvað er sumarsins fegursta skart,
hvað er vatnanna glit, hvað er víðigræn kinn,
hvað er vomótt með glóhárið bjart,
hvað er ómfógur lind, hvað er upphafið fjall,
hvað er angan mín tíbrá og þeyr,
ef í gegnum það allt heyrist örmagna kall
þess sem út af í skugganum deyr?
Landið, fólkið og hugsýnin
Það var aldrei erfitt fyrir hina Rauðu
penna á borð við Jóhannes úr Kötlum að
fylgja flokkslínu Kommúnistaflokksins og
síðar Sósíalistaflokksins. Þjóðfylkingarstefn-
an sem var ráðandi stefna á þessum tíma boð-
aði samfylkingu verkamanna, bænda og
fijálslyndra borgara gegn ógnum fasismans.
Rómantísk sveitalífsstefna og ungmennafé-
lagsandi samfara þjóðemisást átti því sam-
leið með verkalýðshyggju og friðarboðskap
sósíalismans. Því má segja að sú blanda hafi
hentað skáldunum vel. I grein um Sjödægra í
tímaritinu Svart á hvítu 1978 bendir Halldór
Guðmundsson bókmenntafræðingur á það að
mörg íslensk skáld hafi andæft á svipaðan
hátt. „í verkum þeirra birtist hugmynda-
fræði, sem felur í sér rómantíseringu bænda-
menningarinnar, vissu um að þar hafi hin
sönnu andlegu verðmæti verið, viðbjóð á kap-
ítalismanum (og í tengslum við það syndafalli
íslendinga), og von um frelsun, oft einhvers
konar nostalgískt afturhvarf - og er þá vonað
að sósíalisminn muni færa íslendingum aftur
hin sönnu gildi bændamenningarinnar."
Þetta telur Halldór ekki einungis vera óraveg
frá sögulegri eínishyggju marxismans heldur
sé söguskoðun á borð við þetta nær því að
vera afsprengi hughyggju. Þótt syndafall-
skenning þessi tæki fyrst á sig fullveðja
mynd eftir herstöðvasamninginn við Banda-
ríkin var grundvöllur hugmyndafræðinnar
þegar fyrir hendi um miðjan fjórða áratug;
inn. Það sést glöggt í verkum Jóhannesar. I
bókunum Hrímhvíta móðir (1937) og Hart er
í heimi (1939) fléttast þessi hugmyndafræði
saman í söguljóðum, ljóðum um heimsmálin
og ástarljóðum til moldarinnar og landsins.
Flest era kvæði þessi ort á hefðbundinn hátt
með rími og stuðlum en í stöku kvæði er þó
formið brotið upp í mælskum texta. Segja má
þó að einna hæst rísi kveðskapur Jóhannesar
á þessu tímabili í bókinni Eilífðar smáblóm
(1940). Heimsstyijöldin er skollin á og
frammi fyrir þeim veraleika er fátt um svör.
Skáldið ávarpar því sveitina og náttúruna og
leitar huggunar hjá henni:
Hvert á flýja meðan allt er ógn,
- einskis að vænta, nema blóðs og társ, -
meðan hið veika kvak eins kvæðamanns
kafnar í sjúkum ópum lygi og dárs?
Blómið í túni, hússins dygga dýr,
dulúðga heiði, sólu roðna fiall:
heyrið nú, meðan maður vopnsins deyr,
mál ykkar vinar, hjartans þreytta kall.
Náttúra, vagga alls og einnig gröf:
yngdu mig, vertu sálar minnar hlíf,
gefðu mér aftur gleði mína og söng,
gefðu mér aftur trúna á þetta líf!
Næsta bók Jóhannesar, Sól tér sortna
(1945), er einna þekktust fyrir kvæðið Dag-
skipan Stalíns sem er lofgerðarkvæði um
hinn umdeilda leiðtoga Sovétríkjanna. I
þeirri bók er margt um pólitísk kvæði og
fremur dimmt er yfir henni. En eftir á að
hyggja era þó sterkustu átök bókarinnar við-
brögð Jóhannesar við uppflosnun sveitanna.
Þau viðbrögð sjást glöggt í kvæðinu Heiman
ég fór. Skáldið spyr sig hví það hafi yfirgefið
sveitina og svarar því til að hún hafi orðið am-
bátt auðsins, því hafi hann horfið á braut. En í
lok kvæðisins stillir skáldið þó upp þeirri
framtíðarsýn í anda Völuspár að einhvem
tíman, kannski á tímum nýrra kynslóða, muni
sveitin ná sínum fyrri ljóma, „og yfir báram
Breiðafjarðar / mun braga í gulli aldarmorg-
unn nýr.“
Vatnaskil
Næstu árin koma út tveir sjálfstæðir ljóða-
flokkar, Sóleyjarkvæði (1952) og Hlið hins
himneska friðar. Sóleyjarkvæði fjallaði að
mestu leyti um átökin um vera bandaríska
hersins hér á landi. Þar stillir Jóhannes upp
tákngervingi íslenskrar alþýðu andspænis
erlendu auðvaldi og hernaðarhyggju. Þjóð-
kvæðablær var á ljóðaflokkinum og seinna
var hann gefinn út af Æskulýðsfylkingunni á
hljómskífu.
Þegar hér er komið sögu er hins vegar
komið að vatnaskilum í kveðskapi Jóhannes-
ar. Um þetta leyti fara að birtast eftir hann
órímuð ljóð með breyttri myndbyggingu. Að
vísu undir nafninu Anonymus. Arið 1948
komu út þýðingar á ýmsum nútímaljóðum
sem nefndust Annarlegar tungur og árið
1955 gefur skáldið út nútímalegt verk undir
eigin nafni, Sjödægra.
Sjödægra er eins og önnur verk Jóhannes-
ar barn síns tíma. Að vísu er yfir bókinni blær
þjóðkvæða líkt og í Sóleyjarkvæði og hún
speglar öðram þræðinum kalda stríðið, óv-
issu og ugg. Óttinn við kjamorkuvá er áber-
andi og ekki síður andúðin á andvaraleysi og
hugleysi frammi fyrir henni:
Þetta mórauða skólp sem hnígur þyngslalega um æðar
vorar
það er ekki mannsblóð
ekki hinn skapandi lífsflaumur kynslóðanna
heldur tóbak og kaffi og brennivín.
... Verður blóð vort þá fyrst rautt og heitt og lifandi
þegar vér liggjum helsærðir í valnum
og það fossar niður í rúst vorrar glötuðu ættjarðar?
I kvæðinu Hellisbúa dregur skáldið upp
mynd af ljóðsjálfi sem er „skógarmaðurinn/ á
Sjödægru / líf mitt blaktir / á einni mjórri fíf-
ustöng". Þessi óvissa tilvera er megintónn
verksins. Jóhannes hefur einnig tileinkað sér
að sumu leyti ný vinnubrögð í bók þessari,
lætur fremur myndir tala en mælskan texta.
Innra líf og persónulegt fá meira rými á
kostnað stéttabaráttu og þjóðfélagsmála þótt
þetta tvennt hverfi engan veginn af vett-
vangi. Mater dolorosa er eftirminnilegt minn-
ingarkvæði um móður hans og sum kvæðin í
bókinni fá á sig fíngerðan, allt að því austræn-
an blæ. Eitt þeirra er kvæðið Bernska:
Enn er mér í minni þá ég sat svo lítill
á flauelsgrænni mosaklöpp
ogblámiaugna minna
ogblámi himinsins
mættustítíbránni
hversu hann iðaði og skalf
þessi fíni gagnsæi silkivefur
sem tilvonandi brúður mín hafði ofið úr draumum móð-
ursinnar
með ósýnilegum geislafmgrum.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. OKTÓBER 1999