Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Blaðsíða 16

V
Stafafell í Lóni. „Hann orti um fallega hluti - það er hlálegt"; Páll Valsson, höfundur ævisögunnar, telur að séra Björn Þorvaldsson á Stafafelli hefði
vafalaust tekið undir þessa Ijóðlínu Megasar um Jónas.
JÓNAS HALLGRlMS-
SON - ÆVISAGA
Mál og menning hefur gefið út bókina Jónas Hallgrímsson - ævisaga eftir PÁL
VALSSON. Hún er 528 blaðsíður og prýdd fjölda mynda. Hér er gripið niður í 4.
hluta - A Islandi 1839-1842, kaflanum Eitt sumar enn: Ferðin hinsta.
eins og Zola gerir, að þessar verur væru
þannig gerðar vegna arfgengis, sökum áhrifa
frá umhverfinu eða þjóðfélaginu eða sökum
líffræns eða sálræns löggengis, þá myndi fólk
róast og segja: einmitt - svona erum við, eng-
inn getur breytt því.16
Arangur vísindanna verður ekki dreginn í
efa hér þrátt fyrir athugasemdir Sartres við
arfgengi, áhrifaþætti frá umhverfi og sál-
rænt- og lífrænt löggengi. Manneskjan sam-
anstendur meðal annars af þessum þáttum og
það er ekki bara frelsi hennar sem gerir hana
að því sem hún er. Sartre hefur tilhneigingu
til þess að gera of lítið úr þessu og þar með er
hætt við að sjónarmið hans verði talin lítt
marktæk þegar kemur að umræðum um ár-
angur raunvísindamanna í skilningi sínum á
manneskjunni.
Existensíahsminn og áhersla hans á pers-
ónulegt frelsi og ábyrgð er engu að síður
raunvísindunum nauðsynlegt aðhald. Raun-
vísindin og þá ekki síst fulltrúar vísindafyrir-
tækjanna sem oft þurfa að standa í einhvers-
konar áróðursstríði til að réttlæta tilveru sína
gefa almenningi ákveðin skilaboð um það
hvað það er að vera manneskja. Og það er rétt
hjá Sartre að menn mega ekki trúa því statt
og stöðugt að þér séu eins og þeir eru og engu
verði um það breytt fyrr en rétta genið hafi
verið fundið. Vilji hefur verið fyrir því að leita
að geni sem á að hafa með alkóhólisma að
gera. I sjálfu sér er ekki nema gott eitt um
það að segja en hvaða áhrif kunna slíkar frétt-
ir að hafa á alkóhólistann og ábyrgðartilfinn-
ingu gagnvart sjálfum sér? Það má vel vera að
hægt sé að koma í veg fyrir alkóhólisma með
erfðarannsóknum en hugsar alkóhólistinn þá
ekki bara með sér að hann doki við og haldi
áfram að staupa sig þar sem hann er hvort
sem er bara efnisklumpur og vísindamennim-
ir eru að koma með lausnina á vandanum?
í tilvikum sem þessu er full þörf á exist-
ensíalískri hugsun til þess að ,jarðtengja“
ákafa vísindamenn sem komnir eru á „flug“
og taka aimenning með sér. Það er engin
ástæða fyrir alkóhólistann að bíða eftir
„töfralausninni" á tilraunastofunni, hún kem-
ur bara ef hún kemur. Það sem skiptir máli er
að taka á sínum málum hér og nú af heilind-
um. Hvemig færi ef „töfralausnin" kæmi nú
aldrei? Þá hefði lífinu verið eytt í tilgangs-
lausa bið eftir einhverju sem aldrei kom.
VI. Húmanismi existensíalismans
Ég hef þegar greint frá ýmsu í existensíal-
ismanum sem telst til húmanisma. En Sartre
gerir greinarmun á tvennskonar húmanisma í
ritgerð sinni Tilverustefnan er mannhyggja.
Annarsvegar er um persónu- eða mannkyns-
dýrkandi húmanisma að ræða þar sem mað-
urinn er álitinn stórkostlegur. Hann getur allt
og er svo frábær burtséð frá því hvort hann er
svona stórkostlegur af eigin rammleik eða af
öðram orsökum. Slíkur húmanismi sem án efa
er umdeilt hvort kalla á húmanisma kann að
stefna manninum að fasisma. Dæmi um þetta
er dýrkunin á Kim II Sung fyrrverandi þjóð-
arleiðtoga í Norður-Kóreu.
I vestrænum samfélögum samtímans má
túlka ýmis afbrigði af þessum húmanisma í
menningu þeirri sem skapast hefur í kringum
„fína fræga fólkið“ eins og glanstímaritin
kalla það. Það era einhverjir sem era fínni og
stórkostlegri en aðrir hvort sem þeir era það
af eigin rammleik eða vegna silfurskeiðarinn-
ar frægu. Þetta fólk hvort sem það kallast
kvikmyndastjömur, fyrirsætur, menningar-
vitar eða eitthvað annað gefur ákveðin skila-
boð, oft með aðstoð fjölmiðla og er öðrum
ákveðin fyrirmynd; svona er manneskjan
stórkostleg og svona á manneskjan að vera og
helst ekki öðravísi. I framhaldi af þessum
skilaboðum horast unglingsstúlkumar af því
að fyrirsætumar eru grannar og menningar-
vitamir fara að tala eins og Halldór Laxness
og svo framvegis. Menn keppast við að vera
ekki þeir sjálfir. Þeir sem skera sig úr hópn-
um eiga ýmislegt á hættu og það er ekki bara
hjá bömum og unglingum sem einelti tíðkast.
Húmanismi existensíalismans hinsvegar
eins og Sartre hefur sett hann fram fellst ekki
á að hægt sé að fella dóma um manninn líkt og
gert er með dauða hluti. Maðurinn er alltaf að
skapa sjálfan sig. Sérhver einstaklingur er
hann sjálfur og maður er óheill ef maður
reynir að vera eitthvað annað en maður er.
Manneskjan er alltaf að gera eitthvað úr
sjálfri sér og þó að „fína fræga fólkið“ sé talið
„fínt og frægt“ í dag þá er ekki nauðsynlegt
að svo sé á morgun. „Mannkynsdýrkun" að
mati Sartres „leiðir til sjálfsupptekinnar
„mannhyggju" og í raun til fasisma". „Við
kærum okkur ekki um slíka mannhyggju"
segir Sartre.17
Höfundurinn er heimspekingur.
13 Maurice Merleau-Ponty, Phenomenology of Percept-
ion, þýðandi Colin Smith (Routledge 1962) bls. 437.
14 Phenomenology of Perception bls. 442.
15 Phenomenology ofPerception, bls.436.
16 Tilverustefnan er mannhyggja bls.19.
17 Tilverustefnan er mannhyggja bls. 31
ótt enn sé þoka og rigning mið-
vikudaginn 3. ágúst þá eirir
Jónas ekki lengur í Bjarnanesi,
ekki síst þar sem heimamenn
segja honum að svona veður
geti á þessum tíma haldist dög-
um saman. Hann sættir sig við
það sem hann hefur séð af
Hornafirði og heldur af stað áleiðis austur og
fer Almannaskarð. Hann tekur þá áhættu að
vegna þokunnar fari hann á mis við „hina
nafnkunnu Endalausadalstinda Roberts, og
framstæða aðalfjallið hans“, en vonar samt
að úr rætist. Hann getur huggað sig við það
að hann er á leið í eina fegurstu sveit lands-
ins, Lónið, én á fáum stöðum er litróf náttúr-
unnar margbreytilegra. Á milli svipmikilla
strýtulagaðra bergtinda, Eystrahorns og
Vestrahorns, rennur kolmórauð jökulsá til
sjávar á breiðum söndum. Niður við sandana
við Lónsvík eru Papafjörður og Lónsfjörður,
þar sem náttúran hefur séð þessari stór-
skornu sveit fyrir góðum ósum og hlunninda-
fjöram sem myndað hafa grundvöll byggðar
á þessum stað sem oft hefur þó staðið tæpt.
Þetta er fyrst og fremst ríki náttúrunnar og
hefur alla tíð notið dálætis náttúraskoðara
sem fjölmennt hafa hingað til þess að njóta
sérstakrar fegurðar staðarins. Margir slíkir
hlutu fyrr á tímum skjól á höfuðbóli sveitar-
innar, prestssetrinu á Stafafelli í Lóni.
Og þangað liggur leið Jónasar Hallgríms-
sonar, Gunnars Hallgrímssonar og Þorvald-
ar Böðvarssonar. Lest þeirra mjakast yfir
Almannaskarð, framhjá Endalausadal og
Skeggtindum og mynni Skyndidals og loks
yfír móðuna miklu, Jökulsá í Lóni. Þegar
hestamir ríða vatnsfallið sjá vinnumenn á
Stafafelli til lestarinnar. Þegar hún kemur
nær greina þeir þrjá ríðandi menn og níu
hesta sem bera rniklar klyfjar og greinilegt
að þeir stefna heim að prestssetrinu. Presti
er gert viðvart og nánast á samri stundu er
hann kominn út á hlað úr sínu nýja og reisu-
lega húsi. Þetta er nefnilega engin venjuleg
heimsókn, því fyrir utan óvenjulegan farang-
ur, mörg koffort full af grjóti, þá er einn
þriggja ferðalanga frændi húsráðenda og au-
fúsugestur, Þorvaldur Böðvarsson. Prestur-
inn sem nú fagnar frænda sínum og öðrum
ferðalöngum á hlaðinu er séra Björn Þor-
valdsson, maður í blóma aldurs síns, 38 ára
gamall, annálaður fyrir krafta og fimi, mest-
ur skautamaður í héraði, en sá ljóður á hans
ráði, að sumra mati, að séra Bjöm þykir
nokkuð óheflaður í framkomu og kjaftfor.
Björn var sonur sálmaskáldsins séra Þor-
valdar Böðvarssonar í Holti, sem frægur
varð um allt land fyrir sálma sína marga í
Leirgerði, sálmabókinni 1801, en sá eini sem
átti fleiri sálma í þeirri bók var umsjónar-
maður hennar: Magnús Stephensen konfer-
ensráð.
Vafalaust hafa séra Bjöm og Jónas haft
um margt að tala um kvöldið. Jónas var
mörgum kunnur sem einn Fjölnismanna, að
minnsta kosti meðal presta, og var í þeim
hópi heldur illa þokkaður eins og fyrr hefur
verið vikið að. Þó hafði séra Björn Þorvalds-
son ástæðu til þess að bera tO Fjölnismanna
fremur hlýjan hug því þeir höfðu prentað
æviágrip föður hans í þriðja árgangi, 5 áram
fyrr, og farið um hann lofsamlegum orðum.
Éngar heimildir em nú til um spjall þeirra,
Jónas skrifar ekkert þar um í dagbók sína,
nefnir einungis að Stafafell sé fallegt prests-
setur og þar sé nýlega húsaður bær. Strax
daginn eftir lætur hann strákana söðla hest-
ana og þeir halda áfram sem leið liggur
Lónsheiði og Rjúpnadalsheiði yfir í Alfta-
fjörð. Skömmu síðar sest séra Björn hins
vegar niður og skrifar mági sínum, séra Jóni
á Gilsbakka, og víkur að þessari heimsókn í
upphafi bréfs:
Hafið þið Krístín systir mín hjartans
þakkir fyrir tilskrifíð... fékk það með Þorv.
frænda, sem hér kom mér til ánægju með
þeim vesæla og aumkunarverða Jónasi Hall-
grímssyni, um hann má segja og hans hag
með allt slag, o! tempora! o! mores! Eg
aumkaði Þorv. að hafa kljáð sér við svo
hryggilegan viðbjóð, mann sem enginn þolir
að vera nálægt.
HryggOegur viðbjóður: En falleg era
kvæðin hans.
Þessi hörðu ummæli prestsins á Stafafelli
kunna að eiga sér prívatskýringar, en engu
að síður gefa þau tilefni til þess að skoða
framgöngu Jónasar og lifnað þetta sumar í
víðara samhengi. Flest verstu ummæli og
ófegurstu lýsingar á Jónasi Hallgrímssyni
tengjast þessari tilteknu sumarferð hans um
Austfirði sumarið 1842, sem reyndust vera
síðustu vikur hans á íslandi. í þessari hinstu
hetjureið Jónasar um íslensk héruð koma
fram mörg persónueinkenni hans, kostir og
gallar, og öll framganga hans endurspeglar
'flókið tilfinningalíf og á margan hátt dapur-
lega lífsreynslu.
Fyrr var á það minnt að veturinn hafði
verið Jónasi ærið harður og árið 1841 fullt af
mótlæti, bæði í því sem kalla má opinbert líf
og einkalíf. Hann missir einkavin sinn, séra
Tómas, sem er honum þyngsta raunin, og
með Bjama skáldi Thorarensen hvarf öflug-
ur stuðningsmaður sameiginlegra hugsjóna
þeirra um hið endurreista alþingi. Þá duldist
honum ekki af viðræðum sínum við bændur
og búalið, en ekki þó síst presta, að stuðning-
ur við Fjölni var hverfandi og að allt benti til
þess að Tómas heitinn hefði haft rétt fyrir
sér í sinni gagnrýni. Þegar sumarferðin 1842
er hugleidd verður því einnig að taka inn í
myndina aðdraganda hennar og hversu illa
Jónas er búinn tO mikilla átaka, bæði and-
lega sem líkamlega, því vegna lungnameins-
ins og síðar illskæðs fótarsárs gat hann lítið
klifrað í fjöllum. Hann varð því meira að sitja
niðri við tjald og skrifa - og þar var paddan
[pyttlan] sem sjaldan var tóm þetta sumar,
þökk sé rausnarlegum styrk Kamarsins.
Jónas var ekki heldur vanur að eiga svo mik-
ið fé, og hann eys því á báðar hendur. Innst
inni grunar hann líka að þetta sé síðasta
sumar sitt á íslandi.
Svo virðist sem það sé fyrst og fremst
drykkjuskapur sem veldur því rykti um Jón-
as sem greinOega berst um landið þetta sum-
ar, og síðar. Sagnir gengu um að varla hefði
runnið af honum allt sumarið, hann hefði
verið meira eða minna drukkinn á hverjum
degi. Vafalaust skfrskota ummæli séra
Bjöms til drykkjuskapar og tO hins sama
benda orð Páls Melsteðs í bréfi til Jóns Sig-
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 20. NÓVEMBER 1999