Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 5

Otto von Bismarck á dánarbeði 1898.
sendiherra í París. 23. september sama ár er
hann kallaður til Berlínar af Vilhjálmi I kon-
ungi og skipaður utanríkisráðherra. Upp úr
þessu virðist utanríkisstefna Bismarcks mót-
uð, sem var að gera Prússland að'höfuðveldi
Þýskalands. Styrjöldin er hafín við Dani út af
Schlesvig-Holstein 1864, þá var þjóðernis-
stefnan réttlæting styrjaldarinnar. 1866
verður styrjöld milli Austurríkis og Prússa,
Prússar gjörsigra Austurríkismenn, en þeg-
ar konungur stingur upp á sigurför inn í Vín-
arborg, segir Bismarck: Nei, og svo varð og
forðaði heiftaranda milli þjóðanna þegar
fram í sótti, of mikil auðmýking hins sigraða
gefst aldrei vel. 1867 verður Bismarck kansl-
ari. Styrjöld milli Frakklands og Þjóðverja.
Vilhjálmur I lýstur keisari Þjóðverja í
Speglasalnum í Versölum. Bismarck hlýtur
„furstatign" 1876.
Eftir sigra á Dönum og Austurríkismönn-
um var Bismarck hetjan í augum Þjóðverja
og það stóð ekki á þakklætinu. Hann var al-
þekktur fyrir jarðeignasöfnun sína og 23.
apríl 1867 var honum afhent talsverð fjár-
upphæð að undirlagi konungs, 400.000 dalir.
Því fé varði hann til kaupa á stórgóssi í
Pommern, Varzin, með sjö þorpum og mikl-
um skógum, alls um 5.500 hektarar, síðan
bætti hann við um 2000 hektara jarðeignum.
Hann átti víðlend góss fyrir, svo að jarðeignir
hans hafa numið að minnsta kosti 10.000
hekturum. Þetta var einkaríki kanslarans og
furstans. Með Sameiningu Þýskalands og
gott betur áður, var Bismarck valdamesti
maður keisaradæmisins. Hann vann að því
öllum árum að tryggja áhrif Þýskalands í
Evrópu og móta jafnvægi innan Evrópu.
Hann forðaðist að seilast inn á yfirráðasvæði
Breta á höfunum og taldi kjölfestuna vera
gott samkomulag við Rússa. Innanlands átti
hann í hörðum deilum við kaþólsku kirkjuna
og enn frekar við sósialista, hann virðist hafa
áttað sig vel á grundvallaratriðum þeirrar
stefnu, sem myndi leiða mannkynið beint inn
í þrælakistuna, maðurinn rúinn öllu efnalegu
og andlegu frumkvæði og sjálfræði, tómar
túpur í þétt riðnu neti dauðrar handar óm-
ennsks ríkisvalds, sem yrði þéttara eftir því
sem tímar liðu.
Bismarck áttaði sig fyllilega á nauðsyn at-
vinnuöryggis hinnar ört vaxandi verka-
mannastéttar og er upphafsmaður almanna-
trygginga í heiminum. Á árunum 1882-83
voru sett lög að hans frumkvæði um slysa- og
veikindalífeyri, af þeim lífeyri gátu öryrkjar
lifað, einnig um atvinnuleysistryggingar, og
1889 voru sett lög um ellilífeyri.
Vilhjálmur I og Bismarck höfðu lengi átt
góða samvinnu og samstarf, þótt greina
mætti hvers var frumkvæðið. Vilhjálmur 1.
lést 9. marz 1888. Friðrik keisari tekur þá við
fárveikur af krabbameini, sem dró hann til
dauða 15. júní sama ár.
Þá kemur til sögunnar Vilhjálmur II. Al-
exander III Rússazar gast afar illa að hinum
nýja keisara og nefndi hann „flón, illa uppa-
linn og ótryggan strák“. Enda kom það fljótt
á daginn að það var raunin með afskiptum
hans af stjómmálum og verkfallabylgju sem
reið yfir í námuhéruðum Þýskalands 1889.
Þá fyllti hinn nýi keisari þann flokk „stétta-
sættara" sem Bismarck nefndi „málskrafs-
menn, presta og kvenfólk, en allar þessar
manntegundir væri ekki notandi til neinna
stjómmálastarfa nema með mestu varkárni“.
Þessar manntegundir settu á oddinn svokall-
að „innra trúboð“ þ.e. að fá róttækan verka-
lýð til sátta á einhverjum hálfkristilegum for-
sendum með slepjulegu blauthyggjufjasi og
sáttavæli milli stétta. Hinn nýi keisari
hneigðist til fylgis við þetta lið. Bismarck var
nóg boðið og skrifaði keisara áminningar-
bréf. Margt fleira kom til sem leiddi til fulls
fjandskapar milli furstans og keisarans.
Keisarinn notaði hvert tækifæri sem gafst til
að láta ljós sitt skína og varhugaverðastar
vom hrokafullar yfirlýsingar hans varðandi
utanríkismál. Bismarck sá fram á að með
slíku blaðri tefldi hann í hættu þeirri jafn-
vægispólitík, sem hann hafði markað með
þýskri utanríkisstefnu.
Keisarinn tók að vinna að því að fjarlægja
Bismarck og svipta hann völdum bak við
tjöldin. Um margra áratuga skeið hafði Bis-
marck verið óumdeilanlegur valdamesti
maður Þýskalands, en hinn nýi keisari undi
því ekki og að lokum hrekur hann Bismarck
úr embætti 20. mars 1890.
Fregnin um þessar aðgerðir olli mörgum
kvíða. Meðal þeirra var von Moltke hershöfð-
ingi þá níræður. „Þetta em sorgleg tíðindi.
Hinn ungi maður á víst eftir að gefa okkur
marga gátuna til ráðningar". Og það vom orð
að sönnu, Vilhjálmur II fylltist ofdirfð við að
hafa hrakið sjálfan járnkanslarann frá vöid-
um. Yfirlýsingamoldviðrið jókst, hæpnar
fullyrðingar og afskiptasemi af smáu og
stóm kveiktu glamrandi ræðurugl, keisarinn
var í stöðugum ferðum um Þýskaland með
tilheyrandi ræðublaðri. Hann leitaðist við að
ganga í augu þjóðarinnar með smjaðri og
lýðskrumi af ömurlegustu tegund, en vafa-
sömustu afskipti hans vom af utanríkismál-
um. Hann var mikill hvatamaður að auknum
flotastyrk Þjóðverja og vildi jafnvel eigna sér
sigurvinninga Breta eins og í Suður-Afríku.
I augum Breta var þetta allt hlægilegt en
engu að síður hættulegt jafnvægi stórveld-
anna, sem Bismarck hafði lagt höfuðáhersl-
una á. Belgingur keisarans, vitleysisfjas og
hroki, gekk svo langt að síðar var farið að
ræða það í Þýskalandi að koma konum frá
völdum.
Stefna hans átti höfuðþátt í erfiðari sam-
búð við Breta og Frakka. Honum tókst að
undirbúa jarðveginn að fullum fjandskap
stórveldanna við Þýskaland. Sjálfsunun og
drýldni keisarans átti ekki lítinn þátt í því að
fyrri heimsstyrjöldin hófst og afleiðingarnar
urðu skelfilegar. Undirdjúpin lukust upp
með byltingu og valdaráni kommúnista í
Rússlandi, algjörri auðmýkingu Þjóðverja
sem skapaði grandvöll fyrir aðra tegund sós-
íalismans og sem lauk með árasarstyrjöld
þjóðemissósíalista á Pólland með sovét-
kommúnismann sem bakhjarl.
Þetta voru afleiðingarnar af fráhvarfinu
frá hinni skynsamlegu jafnvægisstefnu Bis-
marcks í Evrópu. Sagan hefði orðið önnur
hefði þeirri stefnu verið framhaldið.
Johanna Bismarck, fædd von Puttkammer
lézt 1894. Landar Bismarcks bjuggust við því
að Bismarck myndi setjast í helgan stein eft-
ir brotthvarf hans frá völdum, en svo varð
ekki. Hann lifði átta ár, lést 1898 og þau ár
notaði hann til þess að ástunda árásir á
stefnu og skoðanir Vilhjálms II. Hann gat
notið þess að hann sveið undan hirtingarorð-
um furstans. Bismarck hefur notið þessa, því
þótt hann gæti stundum ekki sofið fyrir hatri,
að hans eigin sögn, þá hefur hann aldrei hat-
að og fyrirlitið neinn andstæðinga sinna eins
og Vilhjálm II. Keisarinn sá sér þann kost
vænstan að friðmælast við furstann, með
slepjulegri sýndarmennsku, en svarið var
heldur kuldaleg fyrirlitning. Hann sá fyrir
hvert stefna keisarans myndi leiða og fyrir-
gaf honum aldrei að „þetta flón“ eyðilegði
snilldarverk hans, jafnvægið miili stórveld-
anna.
Bismarck lést á Friedrichrah að kvöldi 30.
júlí 1898.
Bismarck: Gcdanken und Erinnerungen. Berlin 1990. Ný
útgáfa. The SchwarzmtiHer: Otto von Bismarck.
Deutscher Taschcnbuch Verlag, 1998. Árni Pálsson: Á
við og dreif. Ritgerðir. Reykjavík 1946.
ELÍASMAR
MÁTTUR DRAUMSINS
Ég sá það nálgast utan af víðum völlum nautið fræga úr höfuðáttum heimslistarinnar, bölvandi og froðufellandi stakk það undir sig hausnum ogstefndi í vígamóði á glerhúsið þar sem ég sat í blómaangan og var að fá mér síðdegissopann.
Svo brauztþaðgegnum vegginn og stóð gleiðfætt og reisti krúnuna og blimskakkaði blóðhlaupnum glyrnum á mig en aðeins skamma hríð.
Þá tók það án nokkurs fyrirvara að ummyndast í lítinn ogmeinlausan kött sem læddist að mér hikandi.
Éghélt áfram að sötra sopann minn og fór svo að strjúka þessum gæflynda kisa. (1998)
Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók sem heitir Mararbárurog er með úrvali Ijóða Elíasar Mar frá 1946-1998. Utgefandi er Mál og menning.
STEINUNN ÁSMUNDSDÓTTIR
HÁTÍÐ HINNA DAUÐU
- DÍA DE LOS MUERTOS -
lítið þorp kúrir við kulnað eldfjall
moldarvegur liggur gegnum þorpið
og upp brekkuna að kirkjugarðinum
þar er annríki
mestísar, kreólar ogindíánar
fara í hópum inn um sálnahtíðið
með rauðar oghvítar gladíólur í h undraðatatí
löng hvít kerti, haka og skóflur
vatnsfötur, vínflöskur, tequilakúta og peyotl
fullt tungtíð og kynleg birta í fjaltínu
heit maísmjólk úr suðupotti mexíkansks örkumlamanns
og enchiladas
frá krákustígum tínist hver íjölskylda að sínu leiði
fólkið dimmleitt og hátíðlegt, hreinsar og mylur moldina
setur kertin sín þétt kringum leiðið og blómknippi
í vatnsfötur við sinn hvom endann
breiðir bróderaðan dúk yfir leiðið
matföngogvín
og kveikir á reykelsi
vinir og ættingjar sitja í hring
eta og drekka
spjalla um dauðann ogtífíð
og segja gamansögur af hinum látna
einhver orðinn futíur og grætur sárt
bömin hlaupa um með hundunum
uppfutí af kynlegri stemningunni
barnungar sífra ífangi mæðra sinna
sem sitja við bálandi hrískesti ogsyngja lágt
í kirkjugarðinum tindra þúsund kertaljós
þungur ilmur gladíólanna blandast reykhulu
snarkandi viðarkasta og reykelsiskerja
vonds tóbaks og ósandi kerta
skvaldrið frá fólksmergðinni einhvem veginn kyrrlátt
söngvarnir tregablandnir
bömin oghundamir hljóðna þegar tíður á nóttina
skuggarponsjóanna flökta á sverum trjástofnum
og einhver bíður uppá tequilakrús
fagnar því að vera þrátt fyrir allt hlutiaf þessari
kúguðu en þó óbuguðu þjóð
sem gleymir ekki sínum dauðu
sef og dreymi um dauða, galdur ogþjáningar
Höfundurinn býr á FljótsdalshéraSi, stýrir auglýsingastofu og vefsmíðafyrirtækinu Vinnandi mönnum
ehf. á Egilsstöðum og Akureyri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. NÓVEMBER 1999 5