Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 17

MATTUR ORÐANNA
Finnlands-sænska
skáldið Lars Huldén ætti
að vera mörgum kunnur
hér á landi. Hann hefur
oft komið til Islands,
síðast í vikunni til að flytja
fyrirlestur um Kalevala í
Norræna húsinu.
HRAFNHILDUR HAGA-
LÍN ræddi við Huldén.
FINNLANDS-sænska skáldið
Lars var gerður að heiðursdokt-
or við Háskóla íslands árið 1996,
og árið 1997 kom út úrval ljóða
hans í þýðingu Njarðar P.
Njarðvík sem bar titilinn „Ekki
algerlega einn“. Huldén, sem nú
er orðinn 73 ára, á að baki lang-
an rihöfundarferil. Eftir hann liggja ljóð,
leikrit, og fræðibækur auk fjölmargra þýð-
inga og ekkert skáld hefur ort fleiri ljóð um
Esjuna en hann. Huldén kom í enn eina heim-
sókn sína til Islands fyrir skemmstu og hélt
fyrirlestur í Norræna húsinu um nýja sænska
þýðingu sína á finnska þjóðkvæðinu Kalevala
en í ár eru einmitt 150 ár liðin frá ritun þess.
Þýðinguna vann Huldén með syni sínum,
Mats Huldén, og hefur hún fengið lofsamlega
dóma í sænskum og finnskum fjölmiðlum.
„Afsakaðu," segir Lars Huldén þegar ég
hitti hann á kaffiteríunni í Norræna húsinu.
„Eg vona að þú látir hádegisverðinn minn
ekki trufla viðtalið." Hann situr við borð úti
við gluggann, snæðir rækjusalat og drekkur
mjólk með og það vekur furðu mína að hann
skuli snúa baki í Esjuna. Eg spyi’ þó ekki nán-
ar út í það enda okkur fremur ætlað að ræða
um þýðinguna á Kalevala en skáldskap hans.
I fyrirlestri sínum í Norræna húsinu kom
Huldén meðal annars inn á mikilvægi Kalev-
ala fyrir finnska tungu og menningu. Ég
byrja á að biðja hann um að skýra þetta nán-
ar og skáldið lítur snöggvast upp frá mat sín-
um. Hann talar skýrt á fagurri finnlands-
sænsku og lítur út fyrir að vera tíu árum
yngri en hann er. „Kalevala var og er mjög
þýðingarmikið fyrir Finna. Það má eiginlega
segja að það sé nokkurs konar hornsteinn
finnskrar tungu. Það var mjög mikilvægt fyr-
ir finnsku þjóðina að bókmenntaverk í þess-
um gæðaflokki skyldi koma fram á þessum
tímapunkti en það var Elías Lönnrot sem
safnaði kvæðunum saman og steypti í einn
bálk. „Gamla Kalevala" kom út árið 1835 en
það hafði einungis að geyma 32 ljóð en svo var
kvæðið endurútgefið árið 1849 og þá í sinni
endanlegu mynd með 50 ljóðum og var þá
nefnt „Nýja Kalevala". Kvæðið skipti sköpum
fyrir finnska tungumálið og finnska þjóðern-
iskennd. í því fólst sönnun þess að finnskan
gæti verið skáldlegt og ríkt bókmál og eftir að
verkið kom út breiddist hún út sem ritmál.
Aður hafði sænska verið aðalbókmenntamál
landsins.“
Kvæðið sver sig í ætt við söguljóð á borð
við Ilíons- og Ódysseifskviðu og Söng Ról-
ands. Það er hins vegar ekki hetjukvæði í
sama skilningi og þau fyi'rnefndu heldur
þjóðkvæði bændasamfélags á sama hátt og
Eddukvæði. Skyldi Kalevala eiga eitthvað
sameiginlegt með íslenskum fornbókmennt-
um?
„Já, það er eitt og annað sem er líkt... Þó
að kvæðið hafi ekki verið fært í letur fyrr en
1849 teljast Ijóðin samt til miðaldabók-
mennta, menn höfðu farið með þau og sungið
til sveita í margar aldir. Bragarhátturinn í
Kalevala er á margan hátt líkur sumum göml-
um íslenskum bragarháttum og umfjöllunar-
efnunum svipar oft saman ... Nú og svo eru
það auðvitaðpersónumar ... Ein aðalpersóna
Kalevala, Lemminkainen, minnir til dæmis
um margt á Loka ...“
Nú eru til þrjár sænskar þýðingar á Kalev-
ala, þar af ein frá 1950. Hvers vegna er verið
að þýða verkið upp á nýtt?
„Þýðing Björns Colianders frá 1950 er
mjög góð klassísk þýðing en hún er orðin
fimmtíu ára gömul. Tungumálið hefur breyst
mikið á þessum árum. Það var kominn tími til
að gera nýja þýðingu á verkinu. Coliander
var mállýskusérfræðingur og safnaði göml-
um sérkennilegum orðum sem hann notaði í
þýðingu sína. Mörg þessara orða skilja fáir í
dag. Hann er með langan orðaskýringarlista í
lok bókarinnar sem menn þurfa að fletta upp í
til að geta skilið samhengið. Yið erum ekki
með neinn slíkan lista og þýðingin okkar því
mun aðgengilegri fyrir nútímalesendur þó að
hún sé í ljóðum. Aðalástæðan var samt sú að
sænskan hefur breyst töluvert. Við erum til
dæmis búnir að leggja af fleirtöluendingar á
sögnum sem notaðar voru á þessum tíma og
margt í þeim dúr sem kemur fólki spánskt
fyrirsjónirí dag..."
Huldén vonast til þess að þýðingin komi til
með að auka áhuga fólks á að lesa Kalevala-
kvæðið. Hann kveðst þegar hafa heyrt frá
fólki sem fengið hefur þýðinguna í hendur að
það hafi varla getað lagt bókina frá sér heldur
lesið hana í einum rykk, kvæðið hafí því þótt
svo spennandi. „Þetta sýnir það að þó svo að
við höfum haldið í bragarháttinn þá er málið á
þýðingunni það aðgengilegt að frásögnin nær
að fljóta áfram hindrunarlaust... Það var ein-
mitt eitt aðaltakmark okkar...“
Þegai’ Islendingasögurnar voru færðar í
nútímabúning á sínum tíma vora ekki allir á
eitt sáttir. Hefur nútímalegri þýðing á Kalev-
ala ekkert verið gagm-ýnd í Finnlandi?
„Ef ég hefði verið að skrifa á finnsku má
vera að einhverjir hefðu hreyft mótmælum en
þetta er náttúrulega þýðing og þá er maður
frjálsari. Bretarnir eru til dæmis ekki hrifnir
af því að hróflað sé við Shakespeare en svo
eru gerðar nýjar og nýjar þýðingar á hon-
um ...“
Finnska framútgáfan hefur þá ekki verið
færð í nútímabúning?
„Jú, það var að koma út finnsk nútímaút-
gáfa af Kalevala gerð af ljóðskáldinu Kaj
Nieminen. Hún er í óbundnu máli og á nú-
tímafinnsku. En það er ekki litið á hana sem
„alvöra Kalevala", heldur nokkurs konar
endursögn.
Kalevala er sögukvæði og fjallar um guði
og menn. Höfuðhetjurnar era afar skrautleg-
ir persónuleikar, fjölkunnugir vitringar
gæddir vísdómi og töfrakunnáttu eins og
„Vainamöinen" eða kærulausir og ofstopa-
fullir ævintýramenn á borð við „Lemminkain-
en“ sem er eins konar Don Juan norðursins."
Má lesa eitthvað út úr persónum Kalevala um
Finna og finnsku þjóðarsálina?
Lars Huldén hlær. „Ég veit það ekki... Ég
held nú ekki... Og þó - Ætli þeir myndu þá
ekkieinnahelstlíkjast Lemminkainen ..."
Huldén vann þýðinguna með syni sínum,
Mats. Þegar komið var að máli við skáldið og
hann beðinn fyrir verkefnið kvaðst hann ekki
hafa treyst sér til að vinna verkið einn á þeim
tveim áram sem hann hafði til stefnu. Hann
fékk því son sinn til liðs við sig en hann er
rokktónlistarmaður og þýðandi og hefur þýtt
margar bækur. „Við höfðum áður unnið sam-
an'að því að þýða, meðal annars þýtt „Óþelló“
eftir Shakespeare. Þá þýddi ég þrjá þætti en
hann tvo og ég held ekki að nokkur lifandi
maður hafi getað séð hvor okkar þýddi hvað.
Hann er auðvitað heilli kynslóð yngi-i en ég en
við höfum samt mjög líkan stíl... Við unnum
Kalevala á svipaðan hátt, hvor fyrir sig. Ég
þýddi þrjátíu og fimm ljóð en hann fimmtán
en alls er kvæðið fimmtíu ljóð. Þegar ég hafði
lokið mínu sendi ég það til hans og öfugt. Við
ræddum dálítið saman en ekki mikið.“
Og heldurðu að ekki verði hægt að sjá hvor
þýddi hvað?
„Ég vona ekki en það er erfitt að segja ...
Hann hefur kannski örlítið nútímalegri frá-
sagnarmáta, en ég held ekki að það komi að
sök.“
Meðal helstu þýðinga Huldéns era „Rík-
harður þriðji“, „Oþelló" og „Kaupmaðurinn í
Feneyjum" eftir Shakespeare auk þess sem
hann hefur þýtt fjölda finnskra verka. Hann
segist hafa það fyrir reglu að lesa ekki verkin
sem hann er að fara að þýða áður en hann
byrjai'. „Ég opna bara bókina og byrja á
fyi-stu setningunni og þeld svo áfram, það er
langmest spennandi. Ég gerði einu sinni nú-
tímalega þýðingu á kómedíu efth’ Moliere,
L’Étourdi heitir hún. Verkið hafði ekki áður
verið þýtt á sænsku og ég hafði ekki lesið það
áður en ég byrjaði að þýða það. Og það var
svo spennandi að ég gat varla lagt það frá
mér. Ég byrjaði bara á byrjuninni og vissi
aldrei hvað kom næst... Ég sat við í tíu vikur
og skemmti mér konunglega. Þannig komst
ég upp á bragðið með að vinna með þessum
hætti..."
Er þýðingarvinnan mikilvæg fyrir þig sem
skáld?
„Já. Ef ég fæ borgað fyrir hana,“ segir
hann og skellir upp úr.
Þessu er þá svipað farið hjá ykkur og hjá
okkur.
„Ég ætla ekki að segja þér hvað ég fékk
greitt fyrir þýðinguna á Kalevala.“
Eru þýðendur þá ekki metnir að verðleik-
um í Finnlandi?
„Það fer kannski svolítið eftir því hvað
maður þýðir ... Ef það er Biblían eða Kalev-
ala er nú kannski litið á það sem eitthvað mik-
ilvægt... En ef um er að ræða venjuleg verk
þá er það önnur saga. Það er ekki mjög al-
gengt að rithöfundar séu líka að þýða í Finn-
landi, þeir vilja ekki binda sig við það, finnst
það sjálfsagt ekki svara kostnaði. Og svo er
oft erfitt að blanda þessu saman. Ég fyrir
mitt leyti hef eiginlega ekkert getað skrifað
meðan ég hef verið að þýða Kalevala. Það er
svo ólíkt að þýða og að skrifa sjálfur. í raun-
inni er það alveg tvennt ólíkt. Ég vinn á allt
öðram hraða þegar ég þýði, ég hef ég ekki þá
þolinmæði sem nauðsynleg er til að geta
skapað, til að bíða eftir hugmyndunum ...
Maður þarf að vera latur til að skrifa. Maður
þarf að hafa ótrúlega þolinmæði... Ljóðskáld
þurfaað veralöt..."
Kalevala hefur oi’ðið mörgum listamönnum
innblástur. Þekkt er til dæmis „Kalevala-
svíta“ Jeans Sibelíusar og margir málarar
hafa gert atburði kvæðisins að efnivið sínum.
Og enn virðast ungir finnskir listamenn
sækja sér innblástur í þetta gamla þjóðkvæði
en sýningin á finnskri samtímalist sem prýðir
kjallai-a Norræna hússins er vitni um það. Ég
spyr Huldén hvort Kalevala hafi verið kveikja
fyi’ir hann að ljóðum eða öðrum skáldskap.
„Ég hef stöku sinnum notað bragarhátt Kale-
vala í styttri ljóð en ekki skrifað mikið út frá
efni kvæðisins. Ég held að kvæðið hafi haft
meiri áhrif á tónskáld og málara en rithöf-
unda. Og eins og ég sagði áðan þá hef ég
næstum ekkert getað skrifað meðan ég var að
þýða verkið...“
Þú ert þá feginn að þvíer lokið?
„Já, nú er ég frjáls ... Ég er mjög glaður að
vera búinn að ljúka þessu verki. Mér fannsf
auðvitað mjög gaman og spennandi að vinna
það ...en ég er dálítið þreyttur núna ... Það
gleður mig mikið að dómamir bæði í Svíþjóð
og Finnlandi hafa verið mjög góðir. Það er
alltaf uppörvandi."
Ég hef heyrt að þú lesir íslensku. Hefurðu
lesið íslensku þýðinguna á Kalevala?
„Já, ég get lesið íslensku en ég er ekki
búinn að lesa íslensku þýðinguna ... Ég var
með hana milli handa í gær ... Ég á ábyggi-
lega eftir að lesa hana seinna ...“
Og hvað er svo framundan hjá þér núna?
„Ja ...það er nú það ... Ég er að ljúka við
stórt fræðirit sem ég ætla að reyna að koma
frá mér fyrir jól. Og svo er ég með pöntun um
að skrifa „líbrettó" við óperu eftir Lars Carl-
son. Ég er líka með bók með frásögnum í
smíðum. Og ekki má gleyma bókinni mtvi
verkum Runebergs sem ég var fyrir lifandis
löngu búinn að lofa að skýra ..."
Þú ætlar sem sagt ekki að leyfa þér að vera
mjög latur á næstunni?
„Ja, það er nú það... ég hef nóg að
gera..."
Um leið og ég kveð þennan kraftmikla
rúmlega sjötíu ára gamla mann rifja ég upp
lokaorðin í fyrirlestri hans þar sem hann út-
skýrði fyrir fullum sal af fólki hverja hann
teldi vera aðalástæðuna fyrir því að Kalevala-
kvæðið hefur notið þeirrar hylli lesenda í
gegnum tíðina sem raun ber vitni: „Ég held
að sífelldur áhugi fólks á því að lesa kvæðið
eigi sér skýringu í ótakmörkuðu og ótrúleg’a
frjóu hugmyndaflugi þess og þeirri trú á orð
sem lesa má milli línanna, trúnni á að orðin
geti verið áhrifamikið og sterkt afl í veröld-
inni. Og það er kannski það mikilvægasta sem
Kalevala getur kennt okkur öllum í dag: Að
hafa trú á orðinu."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. NÓVEMBER 1999 1 7