Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 15

s
LIST SKÁLDSÖGUNNAR
(ritgerðasafninu List skáldsögunnar gerir skáldsagna-
höfundurinn iMILAN KUNDERAgrein fyrir hugmync 1-
um sínum um sögu evrópsku skáldsögunnar, k< afar
ofan í verk höfunda sem honum eru einkar kærir,
Hermanns Broch og Franz Kafka, auk þess sem hann
útskýrir í tveimur viðtölum hvernig hans eigin skáld
sögur hafa orðið til. Bókin er ný komin út hjá Máli og
menningu í þýðingu Friðriks Rafnssonar. Hérer með
góðfúslegu leyfi höfundarins birt upphal Fannars
hlutans, sem nefnist Samtal um list skáldsögunnar.
Morgunblaðið/FriSrik Rafnsson
Milan Kundera
CHRISTIAN Salmon: Mig
langar að helga þetta sam-
tal fagurfræði skáldsagna
þinna. En hvar á að byrja?
Milan Kundera: A full-
yrðingu: skáldsögur mínar
eru ekki sálfræðilegar.
Nánar tiltekið: þær eru
handan við þá fagurfræði skáldsögunnar sem
yfirleitt er kölluð sálfræðileg.
C.S.: En eru ekki allar skáldsögur óhjá-
kvæmilega sálfræðilegar? Pað er að segja,
reyna að ráða í leyndardóma sálarlífsins?
M.K.: Verum nákvæmari: allar skáldsögur
allra tíma reyna að ráða í leyndardóma
sjálfsins. Um leið og maður býr til ímyndaða
veru, persónu, stendur maður sjálfkrafa and-
spænis spurningunni: hvað er sjálfið? Hvern-
ig er hægt að höndla sjálfið? Þetta er ein
þeirra spurninga sem er grundvöllur skáld-
sögunnar. Með því að skoða hin mismunandi
svör við þessari spurningu getur maður, ef
maður vill, gi-eint ólíkar tilhneigingar og ef
til vill ólík tímabil í sögu skáldsögunnar. Sálf-
ræðileg nálgun var nokkuð sem fyrstu
evrópsku sagnamennirnir vissu ekki einu
sinni hvað var. Boccaccio segir okkur einfald-
lega frá athöfnum og ævintýrum. Samt sem
áður má að baki öllum þessum skemmtisög-
um greina sannfæringu: það er með athöfn-
um sínum sem maðurinn fer út úr hinum
vanabundna heimi hversdagslífsins þar sem
allir líkjast öllum, með athöfnum sínum
greinir hann sig frá öðrum og verður að ein-
staklingi. Dante sagði það: „Með athöfnum
sínum lýsir fólk sjálfu sér. Upphaflega eru
athafnir skildar sem sjálfsmynd þeirra sem
framkvæma þær. Fjórum öldum á eftir
Boccaccio er Diderot meira efins: Jakob hans
forlagasinni dregur kærustu vinar síns á tál-
ar, verður svo ánægður að hann dettur í það,
faðir hans hýðir hann, hersveit á leið þar um,
hann skráir sig í herinn til að friða samvisk-
una, hann fær kúlu í hnéð í fyrsta bardagan-
um og gengur haltur alla tíð síðan. Hann hélt
að hann væri að lenda í ástarævintýri, en var
í rauninni að verða bæklaður. Hann sér ekki
sjálfan sig í athöfnum sínum. Gjá opnast milli
hans sjálfs og athafna hans. Maðurinn vill
gera eitthvað til að draga upp mynd af sjálf-
um sér, en myndin er alls ólík honum. Þver-
stæðukennd einkenni athafnanna, það er ein
merkilegasta uppgötvun skáldsögunnar. En
ef ekki er hægt að höndla sjálfið í athöfnum
fólks, hvar og hvernig er þá hægt að höndla
það? Þá kom að því að skáldsagan varð í leit
sinni að sjálfinu að snúa sér frá hinum sýni-
lega heimi verkanna og að hinum ósýnilega
heimi innra lífsins. Um miðja 18. öld upp-
götvar Richardson skáldsöguna í formi bréfa
þar sem persónurnar játa hugsanir sínar og
tilfinningar.
C.S.: Sálfræðilega skáldsagan verður til?
M.K.: Hugtakið er vitaskuld rangt og óná-
kvæmt. Forðumst það og umorðum þetta:
Richardson beindi skáldsögunni inn á þá
braut að kanna innra líf mannsins. Menn
þekkja þá miklu höfunda sem héldu áfram á
þessari braut: þann Goethe sem skrifaði
Werther, Laclos, Constant, síðan Stendhal
og höfunda hans aldar. Þessi þróun sýnist
mér ná hámarki hjá Proust og Joyce. Joyce
greinir eitthvað sem er enn erfiðara að af-
marka en hinn „glataða“ tíma Prousts:
augnablikið. Ekkert virðist vera eins aug-
ljóst, auðvelt að snerta, höndla en augnablik-
ið. Samt fer það algerlega framhjá okkur.
Þetta er það hörmulega við lífið. Á einni sek-
úndu skráir (viljandi eða óviljandi) sjón okk-
ar, heyrn og lyktarskyn fjöldann allan af at-
burðum og hugmyndir og skynjanir flykkjast
í gegnum huga okkar. Hvert augnablik felur
í sér lítinn heim sem er gleymdur strax á
næsta augnabliki. Hin mikla smásjá Joyce
nær að fanga, stöðva þetta hverfula augna-
blik og sýna okkur það. En rétt eina ferðina
enn endar leitin að sjálfinu í þverstæðu: því
sterkari sem smásjáin sem skoðar sjálfið er,
því meir fer sjálfið og heild þess framhjá okk-
ur: við erum öll eins undir hinni miklu linsu
Joyce sem greinir sálina niður í atóm. En ef
ekki er hægt að höndla sjálfið og séreinkenni
þess í innra lífi mannsins, hvar og hvernig er
það þá hægt?
C.S.: En er það hægt?
M.K.: Að sjálfsögðu ekki. Leitin að sjálfinu
hefur alltaf og mun alltaf enda í þverstæðuk-
enndiá ófullnægju. Ég segi ekki með því að
renna út í sandinn. Því skáldsagan getur ekki
yfirstigið eigin takmörk og það að varpa ljósi
á þessi takmörk er þegar gríðarleg uppfinn-
ing, gríðarlegt andlegt afrek. Engu að síður
var það svo að þegar stóru skáldsagnahöf-
undarnir höfðu gengið eins langt og kostur
var í að kanna innra líf sjálfsins fóru þeir,
meðvitað eða ómeðvitað, að leita nýiTa leiða.
Oft er talað um hina heilögu þrenningu nú-
tímaskáldsögunnar: Proust, Joyce, Kafka.
En í minni persónulegu sögu skáldsögunnar
er það Kafka sem opnar nýja leið: leiðina eft-
ir Proust. Hann leggur alveg óvæntan skiln-
ing í sjálfið. Hvað er það sem einkennir K.
sérstaklega? Ekki útlit hans (við vitum ekk-
ert um það), ekki ævi hans (við vitum ekkert
um hana), ekki nafn hans (hann heitir ekki
neitt), ekki minningar hans, skoðanir, sála-
flækjur. Hegðun hans? Svigrúm hans er
sorglega lítið. Hugsun hans? Já, Kafka, fylg-
ir hugleiðingum K. stöðugt eftir, en þær
snúast ævinlega um ríkjandi ástand: hvað á
að gera núna, strax? fara til yfírheyrslunnar
eða láta sig hverfa? hlýða kalli prestsins eða
ekki? Allt innra líf K. einskorðast við klípuna
sem hann er lentur í og ekkert er minnst á
neitt annað en það sem hana varðar (minn-
ingar K., háspekilegar hugleiðingar, vanga-
veltur um annað fólk). Proust leit svo á að
innri heimur mannsins væri kraftaverk,
óendanleiki sem endalaust héldi áfram að
koma okkur á óvart. En undrun Kafka stafar
af öðru. Hann veltir ekki fyrir sér hvaða innri
ástæður búi að baki hegðun mannsins. Hann
spyi' gerólíkrar spurningar: hvaða möguleika
á maðurinn ennþá í heimi þar sem ytri að-
stæður eru farnar að vega svo þungt að innri
hvatir vega ekkert lengur? Hverju hefði það
annars breytt um örlög og afstöðu Kafka ef
hann hefði verið samkynhneigður eða lent í
ástarsorg? Engu.
C.S.: Þú kemur inn á þetta í Obærilegum
léttleika tilverunnar þegar þú segir:
„Skáldsagan er ekki játning höfundar, held-
ur leið til að kanna mannlífið í heimi sem er
orðinn að gildru." En hvað þýðir það að hann
sé orðinn að gildru?
M.K.: Menn hafa alla tíð vitað að lífið sé
gildra: maður fæðist án þess að hafa beðið
um það, lokaður inni í líkama sem maður
valdi sér ekki og síðan á það fyrir manni að
liggja að deyja. Hins vegar bauð víðátta
heimsins stöðugt upp á undankomuleiðir.
Hermaður gat strokið úr her og hafið nýtt líf
í nágrannaríki. Á okkar öld læsist heimurinn
skyndilega utan um okkur. Urslitaatburður-
inn varðandi þessa umbreytingu heimsins í
gildru var eflaust stríðið sem hófst 1914 og
var kallað heimsstyrjöld (í fyrsta sinn í
mannkynssögunni). Það er algert rangnefni.
Hún snerti aðeins Evrópu, og ekki einu sinni
alla Evrópu. En orðið „heimsstyi-jöld“ lýsir
samt sem áður þeim hryllingi fólks frammi
fyrir þeirri staðreynd að þaðan í frá sé ekk-
ert sem gerist á hnettinum staðbundið mál,
að allar hamfarir snerti allan heiminn og að
við séum þar af leiðandi meira og meira háð
ytri aðstæðum, kringumstæðum sem enginn
getur losnað úr og gera það að verkum að við
líkjumst hvort öðra æ meira.
En áttaðu þig á einu. Þótt ég staðsetji
sjálfan mig handan við sálfræðilegu skáld-
söguna þýðir ekki að ég vilji ekki að persónur
mínar lifi innra lífi. Það þýðir einfaldlega að
skáldsögur mínar eru fyrst og fremst að
glíma við aðrar gátur, aðrar spurningar. Það
þýðir heldur ekki að ég hafi eitthvað á móti
skáldsögum sem eru heillaðar af sálfræðinni.
Þær breytingar á kringumstæðum sem áttu
sér stað fylla mig fremur söknuði. Með
Proust íjarlægist gríðarleg fegurð okkur
jafnt og þétt. Fyrir fullt og allt. Gombrowicz
fékk hugmynd sem er í senn kostuleg og
snjöll. Vægi sjálfs okkar, segir hann, helgast
af þeim fjölda fólks sem býr á hnettinum.
Þannig var Demókrítos einn fjögur hundruð
milljónasti hluti mannkyns; Brahms einn
milljarðasti hlutinn; Gombrowicz sjálfur
tveir milljarðasti. Miðað við þessa útreikn-
inga verður vægi óendanleikans hjá Proust,
vægi innra lífs sjálfs, sífellt léttara og léttara.
Og í þessu gönuhlaupi í átt til léttleikans er-
um við komin yfir tiltekin mörk og það verð-
ur ekki aftur snúið.
C.S.: „Obærilegur léttleiki sjálfsins" hefur
verið þér hugleikinn allt frá fyrstu skrifum
þínum. Ég er þá að hugsa um Hlálegar ástir;
til dæmis má nefna smásöguna Eðvarð og
Guð. Eftir fyrstu ástarnótt sína með hinni
ungu Alice fylltist Eðvarð undariegri ónota-
kennd sem varð vendipunktur í sögu hans:
hann horfði á vinkonu sína og hugsaði með
sér „að hugmyndir Alice væru í raun og veru
aðeins eitthvað sem hefði verið hengt við ör-
lög hans, og að örlög hans væru í rauninni að-
eins eitthvað sem hefði verið hengt utan á lík-
ama hans og hann sá ekkert í henni annað en
tilviljanakennda samsetningu líkama, hug-
mynda og ævisögu, ólífræna, tilviljana-
kennda og rokgjarna samsetningu.“ Og í lok
annarrar smásögu, Ferðaleik, er unga stúlk-
an svo gersamlega úr lagi gengin vegna þess
að hún veit ekki lengur hver hún er að hún
endurtekur snöktandi: „Ég er ég, ég er ég,
ég er ég...“,
M.K.: í Óbærilegum léttleika tilverunnar
skoðar Teresa sig í spegli. Hún veltir fyrir
sér hvað myndi gerast ef nefið á henni myndi
lengjast um millimetra á dag. Hvað liði lang-
ur tími þar til andlitið á henni yrði óþekkjan-
legt? Og ef andlitið á henni líktist ekki lengur
Teresu, væri Teresa þá enn Teresa? Hvar
byrjar og hvar endar sjálfið? Sérðu: engin
undrun frammi fyrir órannsakanlegum
óendanleika sálarinnar. Fremur undrun
frammi fyrir óvissu sjálfsins og sjálfsmynd
þess.
C.S.: Innra eintal er nokkuð sem ekki fyr-
irfinnst í skáldsögum þínum.
M.K.: Joyce kom hljóðnema fyrir í höfði
Blooms. Það má þakka þeim stórkostlegu
njósnum sem innra eintal er að við lærðum
heilmikið um okkur sjálf. En ég kann ekki á
slíkan hljóðnema.
C.S.: Innra eintal gengur í gegnum alla
skáldsöguna Ódysseif eftir Joyce, það er
grunnurinn að byggingu hennar, sú aðferð
sem er ríkjandi. Gegna heimspekilegar hug-
leiðingar sama hlutverki í verkum þínum?
M.K.: Mér finnst orðið „heimspekilegar“
óviðeigandi. Heimspekileg hugsun tengist
hvorki tilteknum stað, persónum né kring-
umstæðum.
C.S.: Þú byrjar Óbærilegan léttleika til-
verunnar á hugleiðingu um hugmynd
Nietzsches um hina eilífu endurkomu hins
sama. Er það nokkuð annað en heimspekileg
hugleiðing sem er þróuð áfram á óhlutbund-
inn hátt, án persóna, kringumstæðna?
M.K.: Alls ekki! Strax í fyrstu línu skáld-
sögunnar kynnir hugleiðingin grundvallar-
kringumstæður persónu - Tómasar; hún
skýrir vandamál hans: léttleika tilverannar f
heimi þar sem hin eilífa endurkoma hins
sama er ekki til staðar. Sjáðu til, við komum
þarna aftur að spurningunni okkar: hvað er
handan við hina svokölluðu sálfræðilegu
skáldsögu? Með öðrum orðum: með hvaða
aðferðum sem ekki eru sálfræðilegar er
hægt að höndla sjálfíð? Að höndla sjálfið þýð-
ir, í skáldsögum mínum, að höndla kjarnann í
tilvistarvanda þess. Höndla tilvistarkóða
þess. Þegar ég skrifaði Óbærilegan léttleika
tilverannar áttaði ég mig á því að tilvistar-
kóði þessarar eða hinnar persónunnar sam-
anstóð af nokkrum lykilorðum. Hjá Teresu:
líkaminn, sálin, sviminn, veikleikinn, sælan,
Paradís. Hjá Tómasi: léttleiki, þungi. í þeim
hluta sem ber titilinn Misskilin orð kanna ég
tilvistarkóða Franz og Sabínu með því að
greina nokkur orð: kona, tryggð, svik, tónl-
ist, myrkur, birta, fjöldagöngur, fegurð, föð-
urland, kirkjugarður, kraftur. Hvert þessara
orða hefur aðra merkingu innan tilvistarkóða
hins. Að sjálfsögðu kanna ég ekki þennan
kóða in abstractio, hann kemur smátt og
smátt í ljós í atburðarásinni, við kringumst-
æðurnar. Tökum dæmi af þriðja hluta Lífið
er annars staðar: söguhetjan, hinn feimni
Jaromil, er ennþá hreinn sveinn. Dag einn er
hann í gönguferð með vinkonu sinni sem hall-
ar skyndilega höfðinu að öxl hans. Hann er
algerlega í skýjunum yfir þessu og finnur að
honum rís hold. Ég staldra við þennan smá-
atburð og kemst að eftirfarandi: „mesta
hamingja sem Jaromil hafði orðið fyrir var að
finna hvemig ung stúlka hallaði höfði sínu að
öxl hans.“ Út frá þessu reyni ég að afmarka
hvað það er sem kveikir kynferðislöngun
Jaromils: „Höfuð ungrar stúlku“ þýddi_meira
fyrir hann en líkami ungi-ar stúlku. Ég tek
fram að það þýði ekki að honum sé sama um
líkamann, heldur: „hann þráði ekki líkamlega
nekt ungi-ar stúlku; hann þráði andlit ungi'ar
stúlku upplýst af líkamanum. Hann þráði
ekki að komast yfir líkama ungrar stúlku;
hann þráði að komast yfir andlit ungi'ar
stúlku og að þetta andlit færði honum líka-
mann að gjöf sem sönnun þess að það elskaði
hann.“Ég reyni að finna orð yfír þessa af-
stöðu hans. Ég vel orðið blíða. Og ég skoða
þetta orð: hvað er eiginlega blíða? ÉgTinn
nokkur svör við þessu: „Blíðan verður tit*
þegar við stöndum á þröskuldi fullorðinsár-
anna og gerum okkur full örvæntingar gi'ein
fyrir kostum æskunnar sem við áttuðum
okkur ekki á þegar við vorum börn.“ Og síð-
an: „Blíðan, það er skelfingin sem fullorðins-
árin vekja með okkur“: Og enn ein skilgi-ein-
ingin: „Blíðan, það er að búa til gerviheim
þar sem komið er fram við annað fólk eins og
börn.“Sjáðu til, ég sýni þér ekki hvað er að
gerast í höfðinu á Jaromil, heldur sýni ég
frekar hvað er að gerast í mínu eigin höfði: ég
horfi lengi á Jaromil og reyni að nálgast,
skref fyrir skref, kjarna afstöðu hans, til að
skilja hana, nefna hana, höndla hana.
Teresa býr með Tómasi í Óbærilegum létt-
leika tilverunnar, en ást hennar krefst allra
krafta hennar og skyndilega getur hún ekki
meira, hana langar að snúa við, „niður, þang-
að sem hún kom“. Og ég velti fyrir mér: hvað
er að henda hana? Og ég finn svar: hún er
með svima. En hvað er svimi? Ég leita að
skilgreiningu og ég segi: „ölvandi, óyfirstíg-
anleg löngun til að detta.“ Én ég leiðrétti mig
strax, ég orða skilgréiningu mína nákvæmar:
„... það að svima er að ölvast af eigin van-
mætti. Maður gerir sér gi'ein fyrir eigin van-
mætti og langar ekki að streitast gegn hon-
um, heldur gefa sig honum á vald. Maður
ölvast af eigin vanmætti, langar að verða enn
veikbyggðari, langar að hníga niður úti á
götu fyrir allra augum, enn neðar en jörðin."
Sviminn er einn af lyklunum til þess að skilja
Teresu. Hann er ekki lykillinn til að skilja þig
eða mig. En við könnumst báðir við slíkan
svima, að minnsta kosti sem möguleika í fari
okkar, einn af möguleikum tilverunnar. Ég
varð að búa Teresu til, búa til „tilraunasjálf“
til að skilja þennan möguleika, til að skilja
svimann. ©
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. NÓVEMBER 1999 1 5