Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 12

JEVGENIONEGIN OG GULLOLD
RÚSSNESKRAR SKÁLDSÖGU
Hér er rómantísk skóld-
skapardýrkun um leið og
hún er borin fram rifin
niður með raunsæislegri
skoðun á möguleikum
persónunnar. Höfund-
urinn er ekki heimssmiður
sem gerir rétt sem honum
þóknast, heldur samtíðar-
maður persónanna,
stendur við hlið þeirra,
hugsar upphótt unn þær,
kannar möguleika |: >eirra
ón þess að gleypa þær.
ALEXANDER Púshkín
fæddist fyrir 200 árum og
eins og allir hafa marg-
sagt á þessu afmælisári
þá er hann þjóðskáld
Rússa. Það er eitt af því
fáa sem Rússar geta
sameinast um. í vor leið
var gerð skoðanakönnun meðal Rússa á því
hvern þeir vildu helst kjósa sér til forseta og
meir en helmingur þeirra sem svöruðu völdu
Púshkín. Sá stjórnmálamaður úr samtíman-
um sem næst honum komst fékk um 20%
svara og Jeltsín komst varla á blað.
Margar stoðir renna undir frægð Pús-
hkíns en fyrst sú, að hann er blátt áfram hið
snjalla skáld sem kemur fram á réttum tíma.
Skáld sem færir í orð hugsun og tilfínningu
með einföldum og látlausum hætti og um
leið þannig, að lesandinn sér heiminn nýjum
augum: vor og haust, ást og missi, gleði og
trega, allt þetta sem allir kannast við en
hafa beðið eftir að einhver legði yfir blessun
meiriháttar skáldskapar. Þegar slíkt skáld
birtist í fyrsta sinn fæst um leið staðfesting
á því að þjóð hans kunni að yrkja. í heila öld
fyrir daga Púshkíns reyndu Rússar að læra
að yrkja á evrópska vísu, læra á bragarhætti
og veraldleg yrkisefni eftir að ritað mál
hafði að mestu þjónað þörfum kirkjunnar
um langt skeið. Púshkín tekur við þeirri
reynslu sem skáldin söfnuðu á átjándu öld
og rekur hið sanna smiðshögg á hana, losar
skáldskaparmálið undan stirðleika, óþarfri
forneskju sem og ofríki erlendra fyrir-
mynda.
Tími prósans er kominn
Ailt hefur sinn tíma og Rússar þurftu ekki
aðeins að læra að yrkja. Þeir þurftu einnig
að læra að skrifa sögur - og inn á það svið
bókmenntanna voru þeir ekki langt gengnir
um 1820 þegar Púshkín var að öðlast nafn
sem ljóðskáld. Að vísu var það komið í tísku
að skrifa rómantísk söguljóð að fyrirmynd
Byrons - en skáldsagan var varla til orðin.
Hún hefur náð vinsældum, en hún nýtur enn
ekki virðingar, hún er innflutt, fáir Rússar
sýsla við sagnagerð. „Ætti ég kannski að lít-
illækka mig með því að fást við auðmjúkan
prósa?“ spyr Púshkín í Evgengij Onegin (3.
kap. 13. erindi) Sjálfur hafði hann undarlega
snemma (eða um 1830) komist að þeirri nið-
urstöðu, að ljóðlistin væri komin í kreppu
vegna þess „að allir hættu að hlusta á ljóð
: eftir að allir fóru að yrkja“. Honum finnst að
ljóðlistin sé farin að ganga hugsunarlaust
fyrir eigin tæknikunnáttu, rímorðin elti
hvert annað af gömlum vana: ef einhver
nefnir ljúbov (ást) þá vita allir að næst kem-
ur krov (blóð). Og þjóðskáldið telur mikla
nauðsyn á að menn snúi sér að sagnagerð í
óbundnu máli, vegna þess að þá komist
skáldin ekki upp með að fela andlegan tóm-
leika í rími - óbundið mál kalli á „hugsun og
aftur hugsun".1
Enda var sú raunin á, að síðustu ár
skammrar ævi sneri Púshkín sér í vaxandi
mæli að óbundnu máli. En áður en svo fór
hafði hann árum saman (1824-1831) unnið
að skáldsögu í ljóðum, Evgeníj Onegín, sem
er hans frægasta verk. Þessi saga er í senn
merkilegur áfangi á ferli Púshkíns sjálfs frá
huglægum, ljóðrænum skáldskap, til sögu
þar sem fleiri raddir heyrast en höfundar -
og um leið er verkið upphaf gullaldar hinnar
rússnesku skáldsögu, brú á milli ljóðs og
skáldsögu bæði fyrir hann sjálfan að ganga
eftir og rússneskar bókmenntir í heild.
Ómerkileg saga?
I Jevgeníj Onegín er sögð mjög einföld
saga. Margir þekkja hana af óperu
Tsjajkovskijs, sem hér hefur verið flutt, en
rétt er samt að rifja hana upp í fáeinum orð-
um: Jevgeníj Onegín er ungur aðalsmaður
frá Pétursborg, leiður orðinn á sjálfum sér,
samkvæmislífi, kvennafari og öðrum
skemmtunum:
Engu tók hann eftirlengur
ekkert tók hann nærri sér (1.38)
Hann erfir óðal uppi í sveit, kynnist þar
Lenskíj, ungu og rómantísku skáldi sem
elskar ofurheitt unga stúlku sem Olga heit-
ir. Systir Olgu, Tatjana, hrífst af Onegín og
játar honum ást sína í einlægu bréfi. Onegín
vísar Tatjönu frá sér og les henni pistilinn:
af nokkru yfirlæti: svona má ung stúlka ekki
haga sér! Skömmu síðar tekur Onegín upp á
því út úr leiðindum að daðra við Olgu og ögr-
ar þar með Lenskíj til einvígis. Þeir vinirnir
ganga á hólm þótt þeir viti báðir að það er
óþarfi og heimska og Lenskíj bíður bana.
Onegín leggst í flakk. Þegar hann kemur
aftur til Pétursborgar nokkrum árum síðar
er Tatjana gift virðulegum hershöfðingja,
og nú er skipt um hlutverk, nú verður hann
ástfanginn af þessari töfrandi konu sem þar
að auki er rík og fræg. Nú er það hann sem
skrifar henni eldheitt ástarbréf. Tatjana ját-
ar að hún elski hann enn, en vísar honum frá
vegna þess að hún sé manni gefin og verði
honum trú. „Hamingjan var svo nálæg og
möguleg" segir hún - en hún er semsagt
ekki þeim tveim ætluð.
Einföld saga, sumir segja ómerkileg.
Þekktur róttæklingur og myndbrjótur á
seinni hluta 19. aldar, Písarév, sagði að Pús-
hkín hefði misbrúkað herfilega góða hæfi-
leika sína með því að reyna að gera harm-
sögulegar fígúrur úr hlægilegum
smámennum sögunnar sem væru að drepast
úr hóglífi, leiðindum og leti.2 En Písarév er
sér á parti og ásakanir hans hafa jafnan ver-
ið taldar versta villutrú, jafnt í Rússlandi
keisara og bolsévika. Flestir hafa ausið
skáldsöguna miklu lofi - allt frá því að Bel-
ínskij kallaði hana „alfræðibók um rúss-
neskt mannlíf1 og þar til sovéskur bók-
menntafræðingur tók svo stórt upp í sig að
kalla hana „fyrstu raunsæisskáldsöguna í
heimsbókmenntunum11.3
En af hverju stafar allt þetta mikla lof?
í fyrsta lagi af því að mikið skáld heldur á
penna sem í leikandi léttum bragarhætti,
sem hann bjó til sérstaklega fyrir skáldsög-
una, býður til fjölbreytilegs ljóðfagnaðar,
hvort sem hann bendir á það að „andar
hausti himinn víður“, lætur ást vakna með
ungri stúlku eða heyrir ungt skáld kveðja
fagran heim með trega. En hvort sem við
reynum fleira eða færra til að sanna fyrir
öðrum en rússneskumælandi lesendum
skáldlegt ágæti sögunnar þá mun það ekki
takast. Hið útsmogna ljóðform er hér sú
hindrun sem gerir rússneskumenn að for-
réttindafólki loksins (og kannski gerir það
ekkert til, eða svo vitnað sé í Vladímir Nabo-
kov: Besti lesandinn er eigingjarn skálkur
sem kærir sig ekkert um að hleypa óviðkom-
andi fólki að krásunum!).
Undarleg saga
Nema hvað: auðveldara mun að sýna fram
á þá kosti Jevgeníjs Onegíns sem tengjast
því, að hér er á ferð fágætt og sérstakt til-
brigði við skáldsögu.
Púshkín segir undir lok sögunnar að með-
an hann vann að henni hafi sér opnast smám
saman „dalj svobodnovo romana“ - víddir
hinnar frjálsu skáldsögu. Og vissulega ríkir
í þessu verki mikið frelsi. Ekki síst hið róm-
antíska frelsi undan reglu, undan fyrir-
myndum um það hvernig skáldsaga ætti að
vera. Það frelsi sem Púshkín tekur sér kem-
ur ekki síst fram í mjög áberandi nærveru
skáldsins sjálfs í sögunni. Hann er sífellt að
slíta söguþráðinn með persónulegum at-
hugasemdum - stundum dapurlegum,
stundum gamansömum - ýmist um sjálfan
sig, persónurnar eða mannlífið yfirleitt:
Sá sem lifað oghugsaðhefur
hlýtur að fyrirlíta fólk (1.46)
Hægt er að vera merkismaður
ogmuna að snyrta neglurnar. (1.25)
Skáldið gleymir hvorki ballettinum í Pét-
ursborg, matseðli bestu veitingahúsa né
klassískum samgönguvandræðum í Rússl-
andi:
...fúna gamlar, gleymdar brýr
vegir eru varla færir
veggjalýs á gististöðum
gefa okkur engin grið... 7.34
Púshkín gleymir ekki heldur að gera gys
að sögunni sjálfri og formi hennar. Rétt eftir
að hann hefur lýst haustinu fögrum hrifn-
ingarorðum snýr hann við blaði og segir.
„Vetur kominn, farið að frjósa“ og bætir við:
jæja, fyrst lesandinn heimtar að fá hér rí-
morðið rósa: - veskú: taktu við því! (4.42)
Hann grípur fyrir munn sér þegar hann hef-
ur leiðst út í að lýsa snotrum kvenfótum sem
koma sögunni lítið við:
hættu þessu, þetta er nóg
þinni flónsku ersómi sýndur 7.52
og biður sagngyðjuna stundum að halda
aftur af sér svo hann hlaupi ekki út og suður
(7.55)
Að sumu leyti minnir aðferð Púshkíns á
þá uppreisn gegn reglulegri sögu sem finna
má þegar í átjándu aldar skáldsögum hjá
mönnum eins og Laurence Sterne (Tristram
Shandy) eða Diderot (Jakob forlagasinni).
Eins og hjá þessum höfundum er leikurinn
að söguforminu hafður til að koma að háði
og húmor. Samt er flest með öðrum hætti
hjá Púshkín: Sterne til dæmis kemst ekkert
áfram fyrir frávikum og innskotum, sagan
hverfur í duttlungum og ærslum höfundar
sem engan enda taka. En hjá Púshkín er
nærvera höfundar, innskot hans og útlegg-
ingar fyrst og síðast til þess að bæta ein-
hverju við söguna og eins og til að minna á,
að þótt skáldið ætli að sýna persónum sínum
fulla virðingu, þá sér hann lengra en þær, er
laus við takmarkanir þeirra.
Tvær raddir
Frægt dæmi er eftirmáli skáldsins við
einvígi þeirra Onegíns og Lenskíjs. Hvað
hæfir betur rómantískri skáldsögu en sorg-
legur dauði þessa eldhuga? Lenskíj er eins
og persónugervingur hins göfuga skáld-
skapar sem lágkúrulegur heimur hlýtur að
hafna - og þegar hann fellur í einvígi við vin
sinn er það táknræn staðfesting á því, að til-
vera hans er svo brothætt að hann hlýtur að
verða úti í hretviðrum lífsins. Þessi túlkun
byggist ekki síst á tregaljóði sem Lenskíj
yrkir nóttina fyrir einvígið: „Ó hvert, ó hvert
er vor mitt horfið“ (6.22) Þessi elegía hefst
með svipuðum hætti og Söknuður Jóhanns
Jónssonar: Hvar hafa dagar lífs þíns lit sín-
um glatað? - og endar á heimshryggð: ég
dey og „þá gleymir heimur mér“.
En svo er skoti hleypt af, Lenskíj liggur
dauður eins og autt hús, hlerar fyrir glugg-
um, húsfreyjan - þ.e.a.s. sálin - á burt, eng-
inn veit hvert. Þá tekur Púshkín til máls í
sögunni og veltir fyrir sér tveim möguleik-
um á því, hvernig farið hefði fyrir skáldbróð-
ur hans - ef kúla Onegíns hefði þyrmt lífi
hans. Fyrst heldur hann áfram tregaljóðinu
og segir á þessa leið: Má vera við höfum
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. NÓVEMBER 1999