Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 5

öld, ef ferðasaga Pýþeasar frá Marseille segir
rétt frá að hann hafi rekist á fólk, sem nærst
hafi á korni og hunangi, á eyjunni Thule. Næst
er sagt frá því að heilagur Brendan hafi komið
til íslands, árið 548, eða Tílí eins og landið hafi
verið nefnt af grískum sæfarendum.
Hann hittir hér fyrir einsetumanninn Pól og
hafði hann dvalið þarna í 60 ár. Einhverjir
virðast hafa farið þarna á undan heilögum
Brendan, því hann vissi af einsetumanninum
og leitaði hann ugpi. Þegar heilagur Brendan
fer síðan aftur til írlands er hann að sjálfsögðu
hugfanginn af þessum nýja og í hans huga
heilaga stað, sem er fullkominn til guðræki-
legra íhugana og aðrir fylgja í kjölfarið. Það
hefur verið friðsamasta og trúaðasta fólkið,
ekki endilega einsetumenn, heldur allh’ þeir,
sem vildu skapa sér og sínum friðsælt og ör-
uggt athvarf því það voru á þessum tímum
landlægar deilur milli ættflokka á Irlandi.
Þannig hefur landið byggst á næstu árum af
trúhneigðu, ötulu dugnaðarfólki, sem valið
hefur sér búsetu í fyrstu meðfram Suðurland-
inu en síðan haldið áfram vestur fyrir Reykj-
anes og allt Vesturland og Vestfirðina.
Það sem styður þessa kenningu, sem aðrir
fræðimenn hafa löngum ýjað að, að hlyti að
vera, er sú staðreynd að bæði Garðar Svavars-
son og Flóki Vilgerðarson, koma að landinu við
Horn en sigla áfram. Þrátt fyrir landgæðin,
sem hljóta að hafa blasað við þeim, freista þeir
ekki landgöngu fyrr en í öðru tilfellinu norður í
Húsavík á Skjálfanda en í hinu í Vatnsfirði við
Breiðafjörð. Það er alveg augljóst að þeir sæ-
farendur, sem eru með kvikfé um borð, þurfa
við fyrsta tækifæri að endumýja vatnsbirgðir
sínar. í dæminu með Flóka er ekki ýjað að því
einu orði að landtaka hafi verið reynd fyrr en í
Vatnsfirði. Fyrst hægt er í sögninni af ferð
hans að tíunda að þeir hafi gleymt sér við
veiðiskap og að kvikfé þeirra hafi drepist og
vorið hafi verið kalt, hvers vegna ekki að segja
frá landgöngu annars staðar þar sem augljós
þörf hefur verið fyrir það?
Flóki var ekkert að flýta sér frá landinu, því
það tók hann heilt ár að hafa sig burt. Hann
hefur vetursetu í Borgarfirði en einn félaga
hans, Herjólfur, verður viðskila við hann og
tekst allslausum að þrauka heilan vetur í
Hafnarfirði. Þegar loks þeir komast frá land-
inu hræðilega, íslandi, og til Noregs lætur
Flóki illa af landinu en félagar hans vel. Herj-
ólfur segir kost og löst af landinu, sem vekur
óneitanlega furðu, þarsem hann varð að hírast
einn og allslaus allan seinni veturinn.
Þórólfur kvað drjúpa smjör af hverju strái á
landinu. Eftir það var hann kallaður þórólfur
smjör.
Það vekur óneitanlega furðu, að þeir félagar
eru svo ósammála um landgæðin, sérstaklega
ummæli Þórólfs. Það er ekki nóg, samkvæmt
mínum skilningi, að land sé grösugt og afar
gjöfult ef ekki fer saman landnýting og gæði.
Auðvitað hafa þeir félagar notið gestrisni þess
fólks sem fyrir var og þess vegna hafa þeir
getað borið vitni um hversu gott væri að hafa
búsetu í þessu gjöfula landi. Flóki og Þórólfur
koma seinna til landsins og setjast hér að og
virðast una sér vel eftir það.
Það hlýtur að vekja upp ýmsar spurningar
þegar Landnáma er lesin, hversu vel mönnum
hefur vegnað í óbyggðu landi. Til dæmis er
sagt frá Hjalta, syni Þórðar skálps, er nam
Hjaltadal og bjó að Hofi. Þegar synir hans
halda erfi eftir föður sinn eru mættir þar 1200
manns og voru allir virðingarmenn leystir út
með gjöfum. Eitthvað hefur þurft í slíka veislu
og þar sem slíkar veislur stóðu oft í 2-3 daga
hefur húsakostur verið allveglegur til þess að
koma öllum fyrir.
Hjá okkur í dag væri aðeins hægt að halda
slíka veislu í Laugardalshöllinni, þar sem setið
væri við langborð og hægt að raða í sæti eftir
mannvirðingum.
Auður djúpúðga brýtur skip sitt við Víkars-
skeið og hlýtur það að hafa verið um haustið
eða hávetur. Þrátt fyrir það fer hún með alla
skipshöfn sína, ekkert er tíundað að nokkur
hafi farist, alla leið til Kjalarness þar sem hún
veit af bróður sínum, Helga bjólu. Hvernig í
ósköpunum veit hún hvar hún er stödd í
ókunnu landi, þekkir ekkert til staðhátta en
fer samt rakleiðis til Kjalarness? Samkvæmt
sögunni gerir hún stuttan stans hjá bróður
sínum, vegna þess að hann vildi bara taka við
helming manna hennar. Hvert áttu hinir að
fara? Var um aðra staði að ræða, sem gátu þá
tekið við hinum? Auður djúpúðga heldur
áfram, án þess að þiggja nokkurn beina, og nú
alla leið vestur í Breiðafjörð til Bjarna aust-
ræna, hins bróður síns, og var vel tekið við
henni þar. Allir vita hvernig veðurfar er á
landinu að hausti til og um vetur, það að bjarg-
ast frá skipbroti og berjast áfram alla leið til
Kjalarness frá Víkarsskeiði og þaðan til
Breiðafjarðar er alveg lífsins ómögulegt án
hjálpar og aðhlynningar. Þess hefur Auður
djúpúðga notið af fólkinu sem fyrir var á þess-
ari leið og það hefur leiðbeint henni til bræðra
sinna.
Eg tíunda aðeins þessi tvö atriði en af nógu
er að taka, sem styðja mína kenningu og ann-
Myndiýsing: Guðný Svava
SÓLARUPPRÁS
arra fræðimanna um sögu íslands, að hér hafa
svokallaðir norrænir landnámsmenn komið að
næstum fullbyggðu landi af guðhræddu, frið-
sömu, auðmjúku og hjálpsömu fólki af vest-
rænum kynstofni. Það hefur neyðst til að með-
taka hina nýju landnámsmenn, vegna þess að
um víkinga var að ræða og sætt sig við hið
óumflýjanlega.
Nafnið ísland
Þetta furðulega nafn á jafnfallegu landi hef-
ur jafnan vakið undrun mína. Málfræðilega
væri réttara að kalla það ísaland, ef það væri
kennt við rekísa þá sem Hrafna-Flóki er talinn
hafa séð ofan af fjalli. Mín kenning er að þetta
sé rétt nafn, Island, og rétt skrifað, en að það
sé, eins og aðrir fræðimenn hafa ýjað að, kennt
við eitthvað guðdómlegt. Ennfremur er það
staðföst trú mín að landinu hafi verið gefið
þetta fallega nafn, Island, af heilögum Brend-
an þegar hann hitti hér fyrir einsetumanninn -
Pól. Það vafðist svolítið fyrir mér þetta nafn,
Pól, vegna þess að engin góð skýring fannst á
því í gelískri orðabók. Þar var „ poll“ sagt vera
hola en svo fann ég svarið í gamal-írskri orða-
bók og hún var ósköp einföld, nafnið Pól þýddi
Páll, þ.e. einsetumaðurinn hét, eða kallaði sig,
í höfuðið á Páli postula, sem merkilegastur
hefur verið af lærisveinum Jesús. Þannig
tengist Páll postuli á einstakan hátt kristni- og
landnámssögu íslands. Heilagur Brendan
varð svo snortinn af að hitta Pól á páskadag og
sögum hans af 60 ára dvöl hans í þessu ein-
staka, fagra landi að hann fellur á kné og lýsir
landið heilagt og nefnir það ísland, eftir þeim
sem hann vissi mestan í huga sínum, Jesú.
Nafn Jesú er skrifað á gamal-írsku, ís(s)u og
þá virðist margt skýrast með nafn landsins,
Island. í gegnum aldirnar hafa menn viljað
tengja ísland við eitthvað heilagt án þess að
geta skýrt það frekar nema þá helst að tengja
nafnið við gyðjuna Isis hjá Egyptum til forna.
Fræðimaðurinn Adam Rutherford, var t.d.
sannfærður um heilagleika landsins og vildi
tengja það pýramídunum.
Ef nafnið Island er tengt við ís og kulda,
hvers vegna er það þá ekki tengt því á öðrum
tungumálum? T.d. á frönsku er nafnið Islande,
sem hefur ekkert með ís eða kulda að gera. A
þýsku er nafnið Island, hvers vegna ekki Eis-
land, sem er rétt ef nafnið hefði frá upphafi
verið kennt við rekís? Það er viss skýring á
þessu. írskir munkar og fræðimenn voru
helstu kennarar við hirðir konunga á megin-
landi Evrópu á fyrstu öldum fyrir landnám
norrænna á Islandi. Þeir hafa notað í sinni
kennslu bæði nöfnin Thule eða Týli og Island
en að sjálfsögðu hefur nafn landsins, sem hét
eftir Jesú, verið ofar í huga og orðið fast í
tungu Frakka og Þjóðverja. Hjá þessum þjóð-
um hefur ekkert verið hróflað við nafninu ís-
land en aftur á móti hefur ríkt mikil óvissa hjá
Englendingum hvað landið héti eða hvernig
ætti að skrifa nafn þess. A miðöldum er nafn
Islands í heimildum, eins og t.d. toll- og skipa-
skrám, ýmist skrifað, Iselande, Islond, Yslond,
Yselondis, Izeland Ysland, Yslondes en í opin-
berum skjölum frá 14. öld er Island nefnt Is-
lande. Þarna er ekkert verið að koma með
seinni tíma orðskrípið Iceland, vegna þess að
merking þess hefur ekki legið ljóst fyrir.
Það virðist vera að þegar Ari fróði skrifar
Islendingabók og þegar Landnáma er rituð,
hugsanlega á 12. öld, hafi merking nafngiftar
landsins verið á huldu. Hún hafi lifað meðal
þeirra sem voru af írskum uppruna en merk-
ingin, að kenna landið við Jesú, ekki hugnast
þeim er röktu ættir sínar til hinna norrænu
landnámsmanna. Nafnið ísland fékk að halda
sér en það varð að finna aðra merkingu til þess
að ekki væri hægt að rekja slóð til hinna raun-
verulegu fyrstu landnámsmanna, sem voru
(rskir einsetumenn og þeirra eftirfylgjendur.
Það eru biskuparnir, Þorlákur og Ketill, ásamt
Sæmundi fróða, sem ráða því að hlutur nor-
rænna manna er talinn meiri í sögu landsins.
Ari fróði sýndi þeim frumskrif sín en varð að
lúta vilja þeirra en honum finnst hann knúinn
til þess að segja: „En hvatki er missagt er í
fræðum þessum, þá er skylt at hafa þat heldur,
er sannara reynist." Hann hefði ekki þurft að
setja þetta inn, nema vegna þess að ekki var
allt með felldu.
Það eru þeir, sem ráða því að tilbúningurinn
um nafngift Hrafna-Flóka á landinu, heldur
sér, en stenst engan veginn þegar grannt er
skoðað. Nafngift Islands er tengt nafni Jesú
vegna þess að í gamal-írsku er það skrifað ís
(s)u og það er verðugt verkefni fyrir kristnihá-
tíðarnefnd að vinna að þeirri kynningu í
tengslum við árþúsundaskiptin.
HEIMILDIR:
Enskar heimildir um sögu íslendinga á 15. og 16. öld
eftir Björn Þorsteinsson.
Frá árdögum íslenskrar þjóðar, eftir Arnór Sigur-
jónsson.
Grúsk II, eftir Árna Óla. íslendingasaga, eftir Jón Jó-
hannesson.
Pýþeas og gátan um Thule, eftir Ian Whitaker.
Old Irish reader, eftir Rudolf Thumeysen.
Höfundur er listamaður og fræðimaður.
SMÁSAGA
EFTIR MAGNÚS EINARSSON
AÐ hafði verið sólarlaust lengi.
Bæjarbúar í Úlfagryfjunni,
sem er höfðuborg Eylands, höfðu
fyrir löngu komið sér upp marg-
litu rafmagnsljóskeri og gleymt
sólinni enda var alltaf rigning og
dumbungur úti. Á Eylandi réðu
úlfar öllu. Flestar athafnir fóru
fram innandyra í glæsilegum höllum sem glitr-
uðu af gulli og raftnagnsljósum.
Ungur maður bjó í lítilli íbúð. Hann átti fortíð.
Þegar hann var unglingur hafði hann komið
sér í ónáð hjá úlfunum. Þannig var að hann
stökkti burt grimmum úlfi, sem hafði ráðist á
gamlan mann. Hann réðst á úflinn og hafði bet-
ur í það skipti. Ávallt síðan höfðu úlfarnir lagt
hann í einelti og urruðu hvar sem hann kom og
stundum sýndu þeir tennumar. Úlfamir höfðu
svipt hann æmnni.
Hann var alltaf einn með sjálfum sér, og átti
það jafnvel til að tala upphátt við sjálfan sig, en
honum fannst það ekki skipta máli lengur, það
var ekki við úlflausan mann að tala. Trúin á Jesú
Krist var honum allt. Þrátt fyrir útskúfunina
átti hann það til að fara í kirkju, en hann sat allt-
af einn.
Hann ætlaði í kirkju snemma þennan sunnu-
dagsmorgun. Bíllinn var eina tómstundagaman
unga mannsins og því stífbónaður flottur dekur-
bfll sem var allur leðurklæddur að innan. Hann
ók af stað.
Kirkjan var stór með rammgerðum hurðum,
gotneskum gluggum og háum tumum. Hún var
einstæð, gömul, sterk, og stóð á háu fjalli. Úlfar
gættu kii-kjunnar. Þeir lágu feitir og spakir
kringum hana.
Bíllinn keyi-ði öragglega upp veginn að
kirkjuhlaðinu. Þaðan blöstu við margar tröpp-
ur, sem lágu upp að kirkjunni.
Klukkur klingdu stöðugt og hátt. Inni í henni
vora myndir af svínum, Ijónum og auðvitað úlf-
um í mannalíki. Vitaskuld var síðan mynd af
Kristi.
Stórt visið tré var bakvið altarið og var það
hjarta kirkjunnar. Fólk í fínum fötum gekk inn
eitt af öðra. Hann gekk inn og hann heyrði fólk-
ið ræskja sig mikið einsog jafnan þegar hann
kom. Það litu allir undan. Kurr var meðal úlf-
anna fyrir utan.
Athöfnin hófst og hefðbundnir siðir gengu
sinn vanagang einsog alltaf. Skyndilega var
hm'ðinni hrandið upp, en lokað jafn harðan aft-
ur, þytm- fór um salinn. Maður í svörtum fótum
gekk hratt inn kirkjuna. Hann huldi andlit sitt
með klút.
Hann settist við orgelið og tók að spila af
fingram fram öðruvísi tónlist en áður hafði
þekkst, þrátt fyrir forandran prests og kirkju-
gesta.
Það fór kliður um kirkjuna. Andrúmsloftið
var ógnvekjandi, rafljósin blikkuðu og kerta-
ljósin á altarinu flöktu. Brátt drakknaði kliður-
inn í flóði hljómmikilla en dapurlegra tóna org-
elsins.
Ungi maðurinn hélt að þetta væri martröð.
Tónarnir bergmáluðu um kirkjuna. Hann hélt
þeir myndu hertaka einmana bænalíf sitt. Hon-
um leið einsog hann væri dáinn.
Hann horfði í kringum sig ringlaður, en tók
þá eftir því að svartklæddi maðurinn við orgelið
hafði tekið af sér klútinn og brosti til hans. Ungi
maðurinn stóð á fætur og gekk í leiðslu að orgel-
inu og spurði:
, jUhverju spilar þú svona dapurt."
„Eg er fastur í einhveiju þjakandi formi og
vona að ég sleppi út úr því með því að spila huga
minn allan,“ svaraði svartklæddi maðurinn og
hélt áfram að spila.
Ofboðsleg skelfing greip unga manninn og
hann hljóp að dyranum. Hnúkaþey gerði
skyndilega það sterkan að himinháar hurðimar
sviptust upp og hann hljóp út.
Sólin skein sem aldrei við honum rétt eins pg
hún hefði fyrst núna risið úr sæ. Geislamir lýstu
upp kirkjuna. Úlfamir ýlfraðu skelfdir og
reyndu að fela sig því að birtan gerði þá magn-
þrota. Kirkjan titraði og skalf og brot úr henni
hrandu niður á gólfið. Einhver hrópaði , jarð-
skjálfti" Annar æpti „eldgos".
Altaristréð féll niður og lá á gólfinu.
Alltaf spilaði sá svartklæddi og kirkjan var að
gefa sig. Glundroði fólksins var algjör. Sumir
vildu út, en flestir skýldu sér við kirkjuveggina.
Allt kom þó fyrir ekki, kirkjan var að hrynja til
granna. Óldungurinn hélt áíram að spila og tár
blikuðu á hvörmum hans. Hann tók af sér svara
frakkann og sagði við unga manninn:
„Við eram komin út úr hellinum."
Þá samhljóma, sem bergmáluðu seiðmagnað í
hiynjandi veggjunum, hafði mannlegt eyra
aldrei fyrr numið.
„Það er svo langt síðan ég hef séð sólina og ég
elska lífíð loksins," hrópaði ungi maðurinn upp
yfir sig. Öldungurinn strauk honum hlýlega um
vangann, en sagði síðan:
„Hún er hin sanna lifandi ást, ungi maður,
neisti lífsins.“
Ungi maðurinn horfði á öldunginn. Skyndi-
lega var einsog það rynni upp fyrir honum ljós
og hann brosti til hans og sagði:
„Takk Bach.“
Tónarnir streymdu frá orgelinu, stríðir,
hljómmiklir og án hindrunar. Kh'kjan vai- hrun-
in. Bergmál veggjanna horfið og þeir héldu ekki
lengur aftur af tónaflóðinu. Það rann niður
fjallshlíðarnar og kæfði brátt ýlfur flýjandi úlfa
sem fjarlægðust óðum.
Sólin skein skært á himni.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 5