Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 11

Landeign Valþjófsstaðar
Eins og fyrr getur var aðalkirkja sveitarinn-
ar fyrst á Bessastöðum, en árið 1306 tekur Val-
þjófsstaðakirkja við því hlutverki, þegar Val-
þjófsstaður var gerður að „stað“. Prestar hafa
setið á Valþjófsstað a.m.k. frá því um 1300, og
er svo enn. Valþjófsstaðakirkja auðgaðist fljótt
af löndum og lausum aurum, og náði smám
saman eignarhaldi á öllum afréttum milli
Fljótsdals og Jökuldals, þar með töldum
Hrafnkelsdal, auk nokkurra jarða í Suðurdal
og Norðurdal. Jarðirnar hafa gengið undan
kirkjunni, en hún er enn talin eigandi afrétt-
anna.
Samkvæmt gamalli hefð skiptast afréttir
Valþjófsstaðar í tvo hluta. Austan Snæfells og
fellanna norðan og sunnan þess, er afréttin
„Undir Fellum“, sem telja má að nái frá Öxará
inn að Vatnajökli, og eru austurmörkin við Jök-
ulsá í Fljótsdal. A því svæði eru Eyjabakkar,
sem hafa verið mikið í sviðsljósinu undanfama
mánuði, vegna fyrirhugaðrar virkjunar Jökuls-
ár. Eyjabakkar eru flæðislétta, um 50 km2 að
flatarmáli, þar sem Jökulsá kvíslast milli vel
gróinna bakka, og þykir þar einstaklega fagurt
land. Þar er stærsti „fellistaður" heiðagæsa á
jörðinni. (Sjá Lesbók Mbl. 24. okt. 1998 og tím-
aritið Gletting 2-3. tbl., 8. árg., 1998). Undir
Fellum eru tveir gangnakofar, Laugakofí og
Hálskofí (Sjá Múlaþing 25, 1998 og 26, 1999).
Við Laugakofa er baðlaug.
Vestan Snæfells og Snæfellshnjúka eru
Vesturöræfí, víðlent og vel gróið afréttarland,
með miklu votlendi og ótal tjörnum, og nær að
Jökulsá á Dal. Vestasti hlutinn kallast Háls, og
er mikilvægt burðarsvæði hreindýra. Á Vest-
uröræfum eru Sauðárkofi (Sauðakofi), og
Snæfellsskáli vestan undir Snæfelli. Vesturör-
æfi eru í Jökuldalshreppi, en hafa mest verið
nýtt af Fljótsdælingum, sem sjá um fjallskil
þar. Við Hálsinn er fyrirhugað að gera gríðar-
mikið uppistöðulón („Hálslón"), ef til virkjunar
kemur í Jökulsá á Dal við Kárahnjúka.
„Dýrt er Drottins orðið"
I gamalli þjóðsögu greinir frá 18 útileguþjóf-
um, er settust að í helli í Þjófadal sunnan undir
Snæfelli. Aðeins fjórir eru nafngreindir, og hét
einn þeirra Valþjófur. Létu þeir greipar sópa
um sauðfé Fljótsdælinga, og þótti byggða-
mönnum illt að búa við það hlutskipti. Þá var sá
prestur á Valþjófsstað er Svarthöfði hét, og
átti son og dóttur frumvaxta. Eitt sinn þegar
þessi mál voru rædd á sveitarfundi, kvaðst
prestur sjá ráð til að koma þjófunum í hendur
byggðamanna og bað þá taka mannalega við,
og hétu þeir því.
Skömmu seinna fréttist að prestssonur hefði
framið hræðilegan glæp og væri horfinn til
fjalla. Fór hann á fund útilegumanna, og tóku
þeir við honum eftir miklar fortölur. Var hann
þai- veturinn eftir og ávann sér traust þeirra.
Fór hann þá að ámálga við þá, að fara til
byggða og sækja sér konur, því að þeim væri
daufleg vistin kvenmannslausir. Samsinntu
þeir því, og báðu hann finna ráð til þess.
Prestsson kvað vænlegast að ráðast til atlögu á
hvítasunnudag, þegar allt fólk væri við messu í
Valþjófsstaðakirkju. Var það svo afráðið.
Tókst honum að koma boðum til byggða-
manna. Á hvítasunnudag fóru allir hinir
hraustustu menn til kirkjunnar, og sátu þar í
kvenfötum, alvopnaðir innan klæða. Komu þá
ræningjar og greiddu atgöngu, en skildu vopn
sín eftir úti, því þá grunaði ekki að þar væri
nein fyrirstaða. Upphófst þá bardagi og er ekki
að orðlengja að byggðamenn höfðu betur og
drápu flesta ræningjana þar í kirkjunni, en
nokkra eltu þeir til fjalls og unnu á þeim þar,
sem ýmis örnefni votta. Valþjófur varðist
lengst, með því að hlaupa bita af bita í
kirkjunni, og var rómuð hreysti hans, en eng-
inn má við margnum. Er svo að skilja að bær-
inn hafa síðan dregið nafn af honum.
Utilegumenn þessir voru dysjaðir sunnan
garðs á Valþjófsstað, og voru þar sýnd leiði
þeirra til skamms tíma, og kölluð Þjófadys eða
Þrælaleiði. „Sannaðist á þeim, ef sagan er
sönn, að dýrt er Drottins orðið,“ ritar Gunnai-
skáld (Árbók FÍ 1944). (Sögnin ai' Snæfells-
þjófunum. Þjóðsögur Sigfúsar Sigfússonar IX,
165-170).
Glæsilega búin fornkona
Um aldamótin 1800 blés upp kuml á Val-
þjófsstaðamelum, suðaustan við túnið. Séra
Vigfús Ormsson kannaði kumlið og lýsti því, og
sendi gripina sem þar fundust til Fornleifa-
nefndai- Danmerkur. í kumlinu var mikið af
ýmiss konar tölum og þrír skildir úr bronsi,
gullroðnii-. Kristján Eldjárn segir þessa skildi
vera skrautnælur, sem konur báru á viðhafnar-
klæðum sínum. Þarna hefur því verið jarðsett
hefðavkona með sínu besta skarti.
Þessi rannsókn Vigfúsar er með því fyrsta
sem gert var í því efni hérlendis. Ýmislegt hef-
ur verið ritað um þennan fornleifafund, og
gripirnir eru geymdiI• í Þjóðminjasafninu í
Kaupmannahöfn (Nationalmuseet). (Kristján
Eldjárn: Kuml og haugfé o.fl.)
Ljósm.: Greinarhöf.
Valþjófsstaður í Fljótsdal
Riddarinn og Ijónið
(Valþjófsstaðahurðin)
Mesta frægð hefur Valþjófsstaður hlotið fyr-
ir útihurð eina gamla og fagurlega útskorna
með myndum, sem kölluð er Valþjófsstaða-
hurðin. Hún er nú vandlega geymd í Þjóð-
minjasafninu í Reylg'avík, en Halldór Sigurðs-
son myndskeri á Miðhúsum smíðaði og skar út
nákvæma eftirlíkingu hennar, sem gefin var
hinni nýju Valþjófsstaðakirkju, þegar hún var
vígð árið 1966, og er hún þar fyrir innri dyrum.
Valþjófsstaðahurðin er frægust íslenskra
forngripa, ef handritin eru undan skilin, segir
Kristján Eldjárn í Afmælisriti Þjóðminjasafns-
ins 1973. Fjöldi lærðra ritgerða hefur verið
saminn um hurðina, og jafnvel heilar bækur.
Til þess liggja ýmsar ástæður. í fyrsta lagi ald-
urinn, því hurðin er talin vera skorin um eða
upp úr aldamótunum 1200, og er því með elstu
tréskurðarverkum í Evrópu. í öðru lagi er
myndmál hurðarinnar afar merkilegt. Á henni
eru tveir kringlóttir fletii- með útskurði. í þeim
efri er eldgömul frönsk riddarasaga færð í
myndrænan búning: Riddari leggur flugreka í
gegn með sverði sínu og bjargar þannig Ijóni
sem drekinn hafði hremmt. Eftir það fylgir
ljónið lífgjafa sínum til veiða eins og tryggur
hundur og sést að lokum deyjandi á gröf hans.
Á legsteininn er ritað með rúnum: „Sjá inn ríka
konung - hér grafinn - er vá dreka þenna.“ Á
neðri kringlunni eru fjórir sams konar flug-
drekar, fléttaðir saman. Bítur hver þeirra í
sporð sér, en klærnar tengjast saman í miðju.
Þar er líkt og óskapnaðurinn sé bundinn í
fjötra. Hin guðlega regla nær yfirhöndinni,
enda telja fræðimenn að „hinn ríki konungur"
sé enginn annar en frelsarinn Jesús Kristur.
Hurðin er fyrst nefnd í vísitasíu Brynjólfs
biskups 1641, og er þá fyrir hinni gömlu og veg-
legu timburkirkju, sem fyrr var nefnd. A fyrri
hluta 18. aldar var byggð torfkfrkja í hennar
stað. Þá halda menn að hurðin hafi verið stytt
um þriðjung, og einn myndflötur tekinn af
henni. Áidð 1851 (eða 1852?) var Valþjófsstaða-
hurðin seld Þjóðminjasafni Danmerkur í
Kaupmannahöfn, og fékk kirkjan í staðinn nýja
hurð og tvo „álnarstjaka11, sem enn prýða altari
hennar, en munu ekki vera til margra fiska
metnir.
Rauðviðarskólinn
Sú saga gekk í Fljótsdal, að hurðin hefði
upphaflega verið fyrir mikilli skálabyggingu,
sem í margar aldir stóð á Valþjófsstað, og
menn héldu að fornkappinn Þórður hreða hefði
smíðað. Þar var hátt til lofts og vítt til veggja,
og útidyi- svo stórar, að sagt var að Skálholts-
biskup og sveinar hans hefðu riðið þar inn með
alvæpni.
Þessi mikla bygging stóð fram á miðja 18.
öld, og er til lýsing af henni frá þeim tíma. Skál-
Teikning af íslenskum skála, sem birtist í 1.
útg. Gunnlaugs sögu Ormstungu (Kh.1775).
Finnur N. Karlsson, kennari við ME, telur að
þessi teikning sé gerð með skálann á Val-
þjófsstað sem fyrirmynd. Skálinn stóð fram til
árslns 1800.
inn var þá 17 m að lengd, 6 m breiður og 4,6 m
hár um mæninn. Honum var skipt með þili í tvo
misstóra hluta.
„Allir veggirnir niður að gólfí voru þiljaðir
borðum úr eins konar við, sem mikið rak afhér
við landið ígamla daga, og nefndist „rauðavið-
ur“. Úr þesskonai• trjám var yfírbyggingin
undir þakinu, sömuleiðis undir þverbitunum,
og báðar hurðir á húsinu. En öll undirtré voru
úr norsku timbri, sem fyrrum var vant að flytja
hingað, höggvið á undan.“
Minni hluti skálans var „hafður fyrir
drykkjustofu, og voru þar haldin bníðkaup,
eða önnur hátíðleg samkvæmi." Þar voru tvö
rúm, afþiljuð, er nefnd voru „múkalokrekkjur",
með kringlóttum dyrum og útskm'ður í kring-
um þær. I stærri hlutanum voru 12 hvílurúm, 6
hvoru megin, þar af fjórar lokrekkjur, sumar
prýddar skurði. „Gluggarnir voru 4 kringlótt
op efst á þakinu, eins og sagt er að sé á sumum
bóndabæjum í Noregi."
Þegar þessi lýsing var skrifuð, líklega um
1750, hafði veisluskálanum nýlega verið breytt
í „vanalega stofu, með glergluggum". Skálinn
var líklega rifinn laust fyrir aldamótin 1800. Er
líklegt að hann hafi þá verið elsta timburbygg-
ing á íslandi. í fyrstu útgáfu af Gunnlaugs sögu
ormstungu (Hafniæ 1775), er teikning af skála,
sem á að vera gerð eftir lýsingu skálans á Val-
þjófsstað, en ekki ber henni alveg saman við
lýsinguna. „Rauðaviðurinn" var líklega lerki.
„Myndskerinn mikli fró Valþjófsstað"
Árið 1939 birti Barði Guðmundsson þjóð-
skjalavörður grein með þessum titli í Alþýðu-
blaðinu. Með hugvitssamlegri röksemdafærslu
setur hann fram þá skoðun sína, að Randalín
Fillipusdóttir, ekkja Odds Þórarinssonar, á
Valþjófsstað hafi skorið út Valþjófsstaðahurð-
ina kringum 1250. Þessi tilgáta tengist hug-
myndum hans um Þorvarð Þórarinsson, mág
Randalínai', sem höfund Njálu. Telur hann að
Þorvarður hafi notað persónur úr samtímanum
í söguna, eins og skáldsagnahöfundar gera nú,
og bendir á líkingu Randalínar við Hildigunni
Starkaðardóttur í Njálu, en um hana segir sag-
an: „Hún var svo hög, að fáar konur voru þær
er hagari voru.“ Auk þess telur Barði að Odda-
verjar hafi rækt hina evrópsku riddarasögu-
hefð meira en aðrar íslenskar ættir. Randalín
var líka afkomandi Magnúsar konungs ber-
fætts, sem hafði ljón í skjaldarmerki sínu.
Rögnvaldur Erlingsson frá Víðivöllum hefur
rökstutt þessa tilgátu Barða enn frekar. Hann
bendfr á að Randalín hafi gefið Skálholtskirkju
mestallar eigur sínar, til að Oddur ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 1 1