Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 13

KJARK TIL AÐ YRKJA
ÞAÐ ÞARF
EFTIR
ÞORSTEIN ANTONSSON
AÐ ER röng ályktun en algeng
að ljóðskáld séu kjarklitlir
menn og hlédrægir. Meðal
þeirra manna, sem leggja stund
á ritstörf, eru ljóðskáldin lík-
lega kjarkmest allra. Enginn
heilvita maður ber helgustu til-
finningar sínar á torg hafi hann
ekki kjark til að mæta afleiðingunum. Að
ætla sér að rúma vit sitt í ekki fleiri orðum en
sem nemur einu ljóði kann meira að segja að
reynast fífldirfska. Og þá ekki síður það að
gera sig að skotspæni fyrir meðferð íslensks
máls, en nákvæmni við meðferð tungumálsins
er þjóðleg skylda Islendings og á allra vit-
orði, beri menn við að yrkja á annað borð.
Til þessa alls þarf kjark.
Kjarkur er það að snúa tilfinningum sínum
ekki til hlés heldur upp í vindinn ef þörf reyn-
ist á því. Kjarkur er það að horfast í augu við
tilfinningamál sín við erfiðar aðstæður. Ljóð-
skáldin ganga manna lengst í að aga tilfinn-
ingar sínar svo að njóti sín af sem mestum
ferskleika.
Maður, sem stjórn hefur á tilfinningum sín-
um en dylur þær ekki eða bælir, er kjark-
maður. Þess er því ekki að vænta að nema fá-
einir af hverri kynslóð hafi kjark til að verða
fullgild ljóðskáld þrátt fyrir þann fjölda sem
ber fyrir sig að yrkja Ijóð og jafnvel gefa þau
út. -
Sefjun
Skrítið er hversu margir bera fyrir sig að
yrkja án þes að grennslast fyrir um hvað at-
höfnin felur í sér. Það kann að skýrast af
tvennu:
1) Textar dægurlaga bera með sér að vera
ljóð, en eru það ekki fremur en hljómfall í
kvikmynd sé tónlist þótt hvort tveggja kunni
að vera ómissandi þáttur í ágætri kvikmynd.
Texti dægurlags verður að gefa laginu svig-
rúm; hann má ekki þrengja að því heldur er
ætlað að ganga upp í því. Gott ljóð kallar á
sérstaka tegund af tónlist sem hætt er við að
skeri sig úr meðal dægurlaga vegna þess aga
sem hvort tveggja einkennir. Irsk þjóðlög
verða seint dægurlög hversu poppað sem
undirspilið er. Austurríkismenn ná ekki hátt í
júróvísjon-keppninni vegna þess líklega hve
ijóðahefðin þar í landi er sterk. Hún hefur of
mikil áhrif á gerð dægurlaganna sem þeir
leggja fram til keppninnar.
2) Ljóð bera með sér að vera mjög pers-
ónulegt tjáningarform og henta því þeim sem
leitar sjálfs sín sem auðvitað hæfir sérhverj-
um heiðarlegum, sjálfstæðum íslendingi. En
þó einkum yngra fólki enda grynnra á þörf-
inni en meðal þeii-ra sem eldri eru og sansast
hafa á dægurlífið eins og því er lifað hverju
sinni. Ungt fólk yrkir mikið; fullyrðingin er
ekki bara klisja. Líklega margt einkum vegna
áhrifa frá öðrum ungmennum fremur en ein-
stökum ljóðskáldum. Og minnir stundum á
múgsefjun, einkum á síðasta áratug og þeim
áttunda.
Sefjun ein er ekki gild sjálfsleit, ekki frem-
ur en að skoða sjálfan sig í spegli. Ljóð getur
ekki gilt fyrir það eitt að það vísar á sannindi,
hvort sem er um höfund þess, mannfólkið eða
eitthvað annað. Það verður að standa undir
sér sjálft sem form hvað sem öðru líður. Þess
vegna verður ljóðasmiður að læra heilmargt
um ljóðagerð og hvaðeina annað í mannlífinu
og án þess að blikna þótt kunni að reynast
strítt.
Oft sýnist mér helst, við lestur ljóðabóka
ungs fólks, að höfundar lesi aldrei önnur Ijóð
en jafnaldranna, jafnvel aðeins úr sömu klíku
og hann er sjálfur. Þegar áhrifa frá eldri höf-
undum gætir er það eins og fyrir skyldulesn-
ingu, en ekki vegna hins að höfundur hafi
fundið með sjálfstæðum hætti fyrirmynd sem
hann læri af með gagnrýnum hætti.
Jafnvel leshátturinn er ekki hinn sami og
hæfir að beita á grein í dagblaði, lesháttur
sem er einfaldlega rökrétt afleiðing af því að
kunna að lesa. A hinn bóginn þarf að læra
sérstaklega að lesa skáldskap. Sama hve
frumlegt ljóð er, eða þá saga, alltaf verður að
virða almennari leshátt á skáldskapinn en
bókstafsmerkingin ein segir til um því skáld-
skap einkennir meðal ritaðs máls að lestrar-
aðferðin er ekki eingöngu komin undir dóm-
greind lesanda heldur er hún úrræði við
einangrun og lifir því í tungumálinu sem
skáldskapurinn er ortur á.
Fræðimennska
Tilgreint sjónarmið á skáldskap hefur ekki
verið virt við svokallaða formbyltingu ís-
lenskrar ljóðagerðar. Hún gekk svo langt að
núorðið er hver og einn látinn sjá um sig, mál
sitt og merkingu, og þá lifir lítið eftir af ljóð-
listinni annað en fræðimennska um sálarást-
and manns sem þó blasir við að er allsendis
ófróður um efnið.
Breyttur lesháttur á skáldskap, upp úr
miðri öldinni og síðan, varð til þess að ný
gerð ljóðmæla festist í sessi í landinu og hún
er orðin fyrirferðarmikil. Málróf undir heit-
inu ijóð, sett saman af fólki sem fyrir aðstæð-
ur sínar varð ólæst á bókmenntir þótt því
hefði verið talið í trú um annað. Þetta sama
fólk hefur hins vegar verið ágætlega læst á
annars konar ritsmíðar en skáldskaparmál og
í samræmi við það eru ijóðin óftast nær firrt
ljóðrænni dýpt en miðla þó upplýsingum.
Fræðimál er samræða milli höfundar og
lesanda, en skáldverk er öllu heldur samvera.
Skáldskapur gegnir því hlutverki, ólíkt fræð-
iriti, að rjúfa einangrun þess sem les með því
að skáldskapur verður ekki metinn að verð-
leikum nema í samhengi við annan skáldskap,
og sá varla nema í samhengi við allsendis
ófræðilegt mannlíf. Né verður merking skáld-
skapar tæmd þar eð um málfarslegan hugar-
burð er að ræða hvað sem fleira gott verði um
hann sagt. Til þess að hægt sé að una þessum
ófullkomleika er lesið samkvæmt aðferð sem
ekki takmarkast við samræðusnið eitt eins og
fræðirit gerir aftur á móti.
Hinar miklu breytingar sem urðu á veru-
leikaskyni menntamanna og í framhaldi af því
almennings á síðari hluta tuttugustu aldar,
svo ekki sé vísað lengra aftur í tímann, hafa
haft þau áhrif að lesháttur íslendinga á
skáldskap, sem óhjákvæmilega er verkefni
gagnrýnenda að viðhalda, tæmdist af merk-
ingu á annað en klisjur um dauðan og deyj-
andi veruleika liðinna tíma, það er bænda-
þjóðfélagsins. Afleiðingin varð sú að
hérlendir menn, sem áhuga höfðu á bók-
menntum, hófu að búa til nýjar aðferðir til að
fylgja eftir skáldskaparviðleitni sinni, sköp-
uðu nútímamenningu úr því sem næst hendi
var, og skilur enginn niðurstöðuna. Við blasir
þó að Ijóðmálið þróaðist burtu frá upphafleg-
um tilgangi skáldskapar í landinu sem er
þessi sem ég nefndi að viðhalda samhengi
milli manna og kynslóða og þar með rjúfa ein-
angrun.
Nýjungar fólust í tæmandi skýrgreiningum
sem engan veginn féllu að tilfinningamálum
skáldanna. Fyrir stofnanabundið uppeldi,
einkum í skólum, vék skáldleg formtilfinning
og önnur fræðilegri kom í staðinn þótt þörfin
fyrir ljóðmál, eigin og annarra, hafi verið
mikil. Þessi þróun setur einkum svip á ljóða-
bækur frá undanförnum áratugum. Og til
hins verra því málfar skáldskapar hlýtur að
mótast af hinu óræða markmiði hans sem
merkir að fræðimannlegt orðafar á ekki
heima í skáldskap.
Fjötrar
Að fjötra skáldskaparviðleitni við stofnanir
er líkast því að snúa Faðirvorinu yfir á And-
skotann. Að undiroka skáldskap með fræða-
máli. Að koma í veg fyrir að sjálfsmynd höf-
undar geti vikið fyrir lögmálum skáldskapar.
Halldór Laxness fjargviðraðist út af sögu-
manni hér um árið sem ekki héldi sig á vett-
vangi skáldskaparins heldur hlypi gönuhlaup
um hvert fagsviðið af öðru þegar hann ætti að
halda sig við efnið, ýmist að sögumaður slæi
upp ritgerðum eða sökkti sér í hugleiðingar
án þess að hafa umboð til slíkra athafna hvað
þá að nokkurt gagn væri að fyrir höfundinn
sem best hæfði að halda sig við leistann í von
um að æfingin skapi meistarann, - allt um
það, - með því fimbulfambi sínu öllu um sögu-
manninn Plús eks sem Laxness kallaði svo
sneri Laxness út úr fyrir sjálfum sér hvort
sem hann vissi það sjálfur eða ekki. Það er
nefnilega ekki til neitt ljóða- eða sagnaefni
sem hæfi skáldskap fremur en önnur. Ekki
einu sinni svanir. Aðeins aðferðirnar við að
semja skáldskap eru bundnar takmörkunum.
Hann getur því innihaldið bæði greina- og rit-
gerðasnið. Söguhöfundur getur vissulega
skrifað í þágu sögu sinnar um hvaða efni og í
líkingu hvaða forms sem er án þess að spilla
því, svo lengi sem hann virðir markmið sitt
sem er að segja sögu. Merking, svo ritgerðar
sem ræðuhalda í skáldskap, ræðst af þvi
skáldverki en ekki ritgerðinni eða ræðunni
enda hvorugt til í raun heldur bara í sjón eins
og til þess er efnt. Þess er því ekki að vænta
að ritgerð í skáldsögu standi á sporði annarri
um sama efni í fagtímariti þótt mikið sé í
hana lagt. Þetta gildir líka um ljóð Laxness
sem annarra höfunda í sögum þeirra. Tilvist-
argrundvöllurinn er eingöngu skáldsagan
sem slík ljóð eiga þrifnað sinn undir.
A þeim tíma sem Laxness velti vöngum yf-
ir sögumanni var í tísku að vanvirða skáld-
skap, helst að þyrfti að fela viðleitnina undir
fræðilegu yfirskyni til að teljast ekki aftur-
haldsmaður í heimi sem átti að verða funkis
og modern, en umfram allt vísindalegur, helst
að allir hættu að ganga og tækju að borða
gegnum rör. Þá komst í sið að misnota tilfinn-
ingasamband höfundar og lesanda sem til
þessa hafði þótt ginnheilagt í landinu, og svo
stendur enn. Athyglin dróst burt frá sam-
ræmi og fegurð, að hlutbundinni merkingu
listarinnar, hvort sem er í mynd eða máli.
Kveðskaparviðleitnin kann að rjúfa ein-
angrun í nafni þjáningar, uppreisnar og ein-
semdar eins manns eins og mörg ljóðmæli
bera vitni um. En það þarf meira til svo að af
verði Ijóð. Fyrri tíða skáld byggðu jafnframt
grundvöll að heilbrigðu tilfinningalífi með
ljóðum sínum. Það hlýtur að reynast sérlega
vandasöm viðleitni, krefjast enn meira hug-
rekkis, ef skáldið hefur ekki við að styðjast
annað en Ijóðmálið eitt og svo hljómfall þess í
vitund sinni.
Stöku íslendingar hafa náð svo langt, þrátt
fyrir síkvika nútímamenningu, að aga hu-
grekki sitt undir ok íslenskrar ljóðmenning-
ar, þeir menn fikrað sig skref fyrir skref eftir
ljóðum sjálfra sin eins og eftir sprungnum
lagnarísi. Við vaxandi sjálfsaga batna ljóðin
og tilfinningalífið styrkist uns ljóst er orðið
að þar fer maður sem af hugprýði leggur
menningunni lið. Þessum skapnaði sem gera
á minni mönnum fært að fóta sig við óvæntar
aðstæður.
Höfundurinn er rithöfundur.
STEINUNN
FINNBOGADÓTTIR
Hamingjan gaf mér hörpu-
strengi
íhuganum lék églengi, lengi.
Ljúfa tóna ogléttfætt stef
sem leituðu ogspurðu, - ef?
Þeir voru svo ljúfir og léttir í
spori
leituðu blóma á hverju vorí.
Hvísluðu líka oft köldum trega
er kveljandi var að yfirvega.
Að eiga vini, ég veit það besta
vafín tónum, yndið mesta.
Grátw á laun ergjöful vaka
gefw sýn til nýrra raka.
Höfundurerljósmóðirog fyrrv. borgar-
fulltrúi.
ANDRILAXDAL
ALDASKIL
Andakt er úti, upphaf er aldar.
Er að enda einn tímans hríngw.
Eitt örlagaskeið í tómið hnigið.
Eitt lífshlaup væntingar liðið.
Eftir stendw draumur,
drjúgur straumur mynda.
Líða um hvolfíðmuna,
málverk liðinna stunda.
Ört slær andans innsti streng-
ur,
aldaróður mikilfengur.
Grafnir tónar í hjörtum hljóma,
háreist minning um sögunnar
dóma.
Er sem falli í valinn, vel gerður
drengur,
veginn í ævinnar blóma.
Nálægt norðurskalla
er nefíð möttulpalla.
Látlaust milli stranda,
lungu heimsins anda.
Ennishátt rís úr kafí,
umbrotsland í æstu hafíi.
Eltum þann svip í eigin farí
er ættjörðin kennir að vari.
Stöðug sem sjávar föll á ljörð,
fjallsskarð undh- jökularmi.
Brennum sem roði afröðul-
gjörð,
réttlætistár í sálarhvarmi.
Ólgum sem iður í uppstökkrí
jörð,
undir einlægum barmi.
Undir brynju beinsins kúpu,
brímai' hafsjór höfðuhvela.
Botnlaus mar af mennskri súpu,
máttarvaldsins undraverk.
Hugaraldan streymir sterk,
stýrir höndum, orði úrkverk.
Fjársjóð bylgjw andans fela.
Hundrað árfá hinsta kossinn.
Hefst nýr leikur, önnur spil.
Af árþúsund bjarmar fyrsti
blossinn,
brýnast vonir við aldaskil.
En velferðin syndirí viskunnar
hyl.
Vmkjum hugai-fossinn.
Höfundur býr í Sao Paulo í Brasilíu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 1 3