Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 17

1
Doktorsrit
Islendings um
fagurfræði
Stefán Snævarr, skáld og heimspekingur, hefur
sent frá sér doktorsritgerð sína, Minerva and the
muses. ÖRN ÓLAFSSON fjallar um ritið frá
sjónarhóli bókmenntatúlkunar.
STEFÁN Snævarr mun kunn-
astur á íslandi sem ljóð-
skáld og hvass höfundur
blaðagreina. En hann hefur
einkum lagt stund á heim-
speki mörg undanfarin ár,
numið hana og kennt í Vest-
ur-Noregi, og varði doktors-
rit á því sviði í fyrra. Pað hefur nú birst á
bók á ensku. Vonandi kemur það fljótlega á
íslensku líka, eða rækilegur útdráttur þess,
því þetta er hin merkasta rannsókn mál-
efna, sem mörgum eru mikilvæg. Ég vænti
þess að heimspekifræðingar
fjalli fljótlega um það frá sínu
sjónarmiði, en hér skal vikið
að nokkrum atriðum frá sjón-
arhóli bókmenntatúlkunar.
Meginviðfangsefni Stefáns
er efahyggja um listdóma, það
viðhorf, að það sé svo persónu-
legt, hvernig fólk skynji lista-
verk, að það verði ekki rök-
rætt, það ráðist af
tilfinningum, en ekki af skyn-
semi. Þetta viðhorf mun les-
endum þessa svo kunnugt, að
ekki þarf að ræða frekar. En
það er þó í ýmsum útgáfum, og
Stefán prófar rök fyrir þeim,
einni af annarri, rekur kenn-
ingar ýmissa heimspekinga af
miklum lærdómi. Af því ræðst
titill verksins, sem mætti þýða sem „visku-
gyðjan og listgyðjurnar“. Stefán kannar
forsendur ýmissa kenninga um að listdóm-
ar séu huglægir, óprófanlegir. I fyrsta lagi
sýnir hann fram á að jafnvel þótt listnautn
væri alveg tilfinningaleg, þá sé þó tilfinn-
ingalífið alls ekki óháð rökhyggju, heldur
stjómist verulega af henni. Það eru t.d.
góðar ástæður þess, að sum fyrirbæri vekja
fólki ótta, en önnur gleði, og þá einnig í
listaverkum fyrirbæri sem minna á slíkt.
Stefán tekur skýrt fram, að sumum spurn-
ingum verði ekki svarað, a.m.k. ekki í þessu
riti. Ekki verði gefin skilgreining á því,
hvað listaverk sé, ekki sagt hvort til séu
hlutlægir listrænir eiginleikar eða rétt túlk-
un listaverka, o.fl. þ.h. Sumt var talið meist-
araverk öldum saman, en er nú flestum
gleymt (t.d. Eneasarkviða, nýútkomin á ís-
lensku). Stefán rekur ennfremur, að ekki sé
kunnugt um neinn mælikvarða sem sanni
að t.d. málverk Magritte séu betri en Dalí
eða öfugt. Enda væri þá lítið eftir fyrir list-
unnendur að fást við. Segja má, að gildi rits
Stefáns sé fyrst og fremst neikvætt (og er
það ekki lítils virði!), þetta er tiltekt, hann
sýnir fram á að sum algeng viðhorf fái ekki
staðist. í anda Karls Popper sýnii- Stefán
fram á ósamstæðni: Þótt einhver dómur
verði ekki sannaður, þá er hann prófanleg-
ur þannig, að hugsanlega yrði hann hrak-
inn. Einfalt dæmi þessa er þegar listaverki
er hrósað fyrir frumleika. Það verður aldrei
sannað, því alltaf gæti hugsast að mjög líkt
verk eldra fyndist, rétt eins og svartir svan-
ir og hvítir hrafnar. En það þýðir einmitt að
þetta er hrekjanleg staðhæfing, prófanleg
neikvætt. Og hvers virði er staðhæfing -
þar með talið túlkun á listaverki - sem ekki
væri prófanleg þannig? Sannleiksgildið
væri ekkert. Raunar rekur Stefán kenn-
ingu fagurfræðingsins Beardsley um að
frumleiki geti ekki talist eiginleiki lista-
verks, heldur er þá talað um umhverfi þess,
hvað hafi áður birst.
Stefán greinir (bls. 249) fjóra meginþætti
hæfni til listmats, sem hann kallar „hlut-
læga fagurfræðigreind(concrete aesthetic
reason): 1) Þögla þekkingu (forsendur sem
menn ganga út frá sem sjálfsögðum), 2) að
hafa fagurfræðilegar tilfinningar og skynja
þær hjá öðrum, 3) að hafa vald á listrænum
og fagurfræðilegum hugmyndum, og 4) að
hafa almenna þekkingu á list. Það skiptir þá
máli, að síðasttaldir tveir þættir eru prófan-
legir.
Lokakaflinn heitir Súlur visku, og þar er
ályktað af undanfarandi efni. í upphafi kafl-
ans eru settar fram þessar reglur: Til að
dómur sé skynsamlegur, nægir að hann
uppfylli þessi skilyrði: a) hann er almennt
réttlætanlegur, b) rökstyðja má hann á mis-
munandi stigum, c) hann er hrekjanlegur á
markverðan hátt. Þetta er síð-
an rökstutt og útlistað, svo
sem of langt yrði að rekja hér.
En Stefán bætir því við, að
ekki verði séð nein ástæða til
að þetta sé ekki algilt. Álíti
einhver að önnur rök gildi um
t.d. listmat, þá liggur sönnun-
arbyrðin á honum (á henni,
segir Stefán).
Meginatriði kaflans er
„skorðunarkenning" Stefáns,
að það sem kalla mætti um-
listakenningar
(„metaæstetiskar“ kenning-
ar), skorði einstaka listdóma,
sýni t.d. að þeir séu ótækir.
Dæmi er fyrrgreind kenning
Beardsleys, að frumleiki sé
ekki eiginleiki listaverka. Hún
skorðai' listdóma þannig, að sé listaverki
einkum talið til gildis að vera frumlegt, Þá
verður sá listdómur út í hött, fylgi menn
Beardsley. Annað dæmi má tilfæra eftir
Stefáni (bls. 237), í kínversku menningar-
byltingunni var tónlist Beethovens for-
dæmd á þeim forsendum að hún væri borg-
araleg, en henni var talið til gildis, að hún
lýsti vel landslaginu í kringum Vínarborg.
Nú hafa flestir unnendur klassískrar tónl-
istar þá almennu hugmynd (umlistakenn-
ingu) um tónlist, að hún sé sértæk. Því
verður þessi kínverska fordæming (og skil-
yrta viðurkenning) hreint rugl í þeirra eyr-
um. En mér er spurn hvort ekki sé frjórra
að fara í hina áttina. Þegar Atómstöðin eftir
Halldór Laxness birtist, fordæmdu ýmsir
stjórnmálaandstæðingar Halldórs söguna
sem áróðursrit, sem gæfi einhliða og rang-
láta mynd af íslensku þjóðfélagi og nafnk-
unnum samtímamönnum. En mér sýnist
augljóst (þótt það þyrfti að rökstyðja í
lengra máli en hér er unnt) að Guðdómlegi
gleðileikurinn eftir Dante félli á nákvæm-
lega sömu forsendum. Er þá ekki óhætt að
segja, að mælikvarði (umlistakenning) sem
leiði til fordæmingar á verki Dantes (og At-
ómstöðinni!), sé augljóslega tómt nigl? Að
það sé alveg óhæfur mælikvarði á listaverk
hvort umheimurinn teljist fá sanngjama
mynd í því. Hinsvegar verður ekki sýnt
fram á listgildi þessara verka nema eftir öð-
um mælikvörðum. Þá yrði meginhugmynd-
in líklega að vera sú, að listgildi felist m.a. í
myndrænum lýsingum, samstillingu and-
stæðna, samþjöppun máls, markvissri
byggingu - og e.t.v. því að sýna dæmigerð,
mikilvæg atriði í lífi manna. En mér sýnist
mögulegt að sýna fram á, að listgildi Gleði-
leiksins guðdómlega verði ekki skýrt með
öðru en slíkri lýsingu. Segði t.d. einhver að
það felist í háleitum hugmyndum, göfugum
boðskap, þá er auðsýnt fram á að skv. því
yrðu þurrustu guðfræðirit jafngóð listaverk
- eða betri, því þar koma þessar hugmyndir
skýrar fram.
Hér hef ég orðið að fara fljótt yfir sögu,
en mæli eindregið með þessu merka riti.
Stefán Snævarr: Minerva and the muses.
HoyskoleForlaget. Stavanger 1999,269 bls.
Stefán
Snævarr
LAUSNIR A VERÐLAUNAGATUM
MYNDAGÁTAN. Kr. 25.000: Ólafía Salvarsdóttir, Vatnsfirði,
Lausnin er: Vísir menn hafa skrifað margar 401 ísafjörður.
greinar vai-ðandi aldamótin 2000 og þrátta um Kr. 18.000: Aðalgeir Egilsson, Mánárbakka, *
hvenær telja beri þau. Skal það örugglega gert Tjömesi, 641 Húsavík.
um næstu áramót eða verður að bíða í heilt ár í Kr. 12.000: Sólrún Jónsdóttir, Dvergholti 18,
viðbót. Verðlaun hlutu: 270 Mosfellsbær.
j ÍÉÍ " 1 'PCK- VMD- 9 FUCL Jl DK<A HL’ÍDÞ K'-yoH rytznt, u* J j SjÓ- SÓK»J >fi4iei
r HAfrup. x x h K x e x D n x x Y x R x x
á 1 Kmtl- K x JP X x R iVEU-A x x x e J> x R HÁMA » *IA x x A
flgjS Ftíórs £ L F x ÚKÍTA x A n x H FtQAK KUtOA- x u x Y x X K
■r TÍ>**H fttKKI v«5-o- L A KrAtKi P»K- H Y 1 5> x x miMAA *A Ufl x x A Li K- 9tMTA« r x
irSTt- Ht-AiS e. F N U FUC t iY F R fc T x x Hfirt x x Y x x
Lori H X x APLA TOCM- x x T x x nkm r jrAMoA x x x x X r fmK íKDtr x x Hl'ifA VCCAR
A* A X A R N S KVAO K x x 6. x x P/Í«\(K £> Lldur x X x Stó íkrr H«S<4 ~£
T£KT R l x ÍTPA KÁTTÚft JÁ frnuix J-OKA x A x 1 H x KVAO K U x R x x x 1
Hot- A r*DI ■ n'ukhuR 'I X K A x x x f x A x x A * >Átue Sl6«MO A x x x R
A Véioi Alu« A x L l H<CWM CCI« F x Putfuft x A u F K«eM- mtmim HÓTAR x x x U N A
X ~S U R x U i "n~ A x HoP StkffcA L x x &AAKVT Nwdo 6TÓAK A x x T
♦ KTÁ>u» * S 'A L F U x á L KílíST ~F A x x A x SMIK MAÐUC IHH L Æ
Hmooa e L T A A R SKA*>» Kam- FuccaR £ R x l R T-P& TÓlu H x L
Hiti I$Tuik- ■ Art y L u R ÍXALD S A T HtiMSK IHU\ L rKtUSl A N d R. A 1
L VlT- STOLA MfKLfA SKACe IC r 1 r R A KLAFI IJJ K»«l- rutuAR 'A L A R HAKT- IMÍ.TW- tftrm S Æ L l R
Æ R i N DU4LC4 HK.£> «KK- 6«A» F* o A N A -TaiÁ- rA-u VdA HíYt K/CKU« T H O i> U «»K» HÁA AT
Ilíit- |uu*ft TTTkJ riMti £ & 1 N D l S B»€>u K e R \ CL&m* PI»-«T«K &AAi - rc«T.»A K 'A r? U R A N
/íCh ie F HUtttC -ItiA . Æ 3> 1 x KÍYCDI R A SoNUR MC-fAK S U H«TF- A>T i f> A
ir 6, U L L 1 H ÍU'K- H»A« Whcisa ¥ r x cT A R x í N ÁFAMA U
KV*U - MAUUl- T 'o X A ÚLOIH H s K A StA»T rvciA i L x T 1 jpÍLP ÍL Y
c-Lv- £ Ð x L 'A L n KvrH- ■ftrSS L 'A x A NMtRA T Hssr 5TÖ« EM0IH6 ÚfftÍAÞ x -R
-TerJn 5 1 Aact, X o x MOirCA x s x 'A »rn t >K«-er,H PUL«R x Y A H A Y A N x
m H/hdri Cl X x A x MJOLl T N T » o MHA- FtPKiP F A s A K'tTPUK >rtce*. uc. A. r x K
3 fersic- IK o r; iVa ska*kí K O T STÓC CCD- sr*e> 'o x 7Ö h. SVIALT LOKA OH» K x L x Í<MU1 X x
A F X x 1 R5dd x b ftttri K x L x x PuttA SAHKU x x b x x ÍCXJA
Mu-Mu PltílM* S A x A ±L x A x A fítWslAM »N»- STMTT % M x o X xrn.MC, AULA u N
6*>MI N i TÓK Á N r«u~- m fhi A N A x 1 VftlXK UH T £ A»- 6.ATA A x £> A L A
pyn. * P*»K- B 1 Ji JT 6> h N £ x u £> K i x Snstm IK x U x N A ti
f> SVCF- fc. r LX N A x A PAK M R T F x R HVUWS KArMS A R A
KROSSGÁTAN. Kr. 18.000: Jóna Andrésdóttir, Höfðavegi
Verðlaun hlutu: 18,900 Vestmannaeyjum.
Kr. 25.000: Elínrós Eiríksdóttir, Skipasundi Kr. 12.000: Karl Sigurhjartarson, Sólheim-
10,104 Reykjavík. um 27,104 Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 1 7