Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 7

Andlitin í borginni
REYKJAVÍK á vit nýrra alda
heitir nýútkomin bók eftir Ara
Trausta Guðmundsson, jarð-
eðlisfræðing og rithöfund, og
Ragnar Th. Sigurðsson ljós-
myndara. Bókin kemur út í til-
efni þess að Reykjavík er sem
kunnugt er ein af menningar-
borgum Evrópu árið 2000. Bókin hefst á
ávarpi borgarstjóra, Ingibjargar Sólrúnar
Gísladóttur, og síðan fylgir Thor Vilhjálms-
son í fótspor hennar og ritar hugleiðingu um
stöðu bókarinnar við árþúsundamót þar sem
hann leggur áherslu á þá veislu og þau ævin-
týri sem búið geta í góðum bókum. Náttúra
og menning er þema menningarársins í
Reykjavík og í samræmi við það ber bók
þeirra Ara og Ragnars undirtitilinn Eldur,
jörð, loft og vatn. Bókin skiptist í fjóra kafla
sem hver og einn sækir sér efnivið í undirtitil
bókarinnar, þannig ber fyrsti kaflinn heitið
Eldur og fjallar m.a. um jarðsögu borgar-
landsins, tilurð þess og mótun. Fjórir lista-
menn birta verk sín í upphafi hvers kafla og
það kemur í hlut Errós að opna bókina með
verki sínu After Burn en auk Errós eiga
Finna Birna Steinsson, Ragnheiður Jónsdótt-
ir og Kristinn E. Hrafnsson verk í bókinni.
Þá eru hinir almennu íbúar borgarinnar tekn-
ir tali og spurðir um viðhorf sín til borgar-
innar. Bókin er gefm út á fjórum tungumál-
um, ensku, þýsku og dönsku, auk íslensku.
En hvernig skyldi hugmyndin að verkinu
hafa kviknað?
„Hugmyndin kviknaði ^ýrir tveimur árum
og smáþróaðist í það seni Varð,“ svarar Ari
Trausti Guðmundsson. „Einhverntímann á
því ferli kom auglýsing frá menningarborg-
inni Reykjavík um styrk til verkefna þar sem
unnið skyldi út frá ákveðnu þema, eldi, jörð,
lofti og vatni. Við skiptum bókinni niður í
fjóra kafla og höfum einn listamann sem leið-
ir inn í hvern þeirra, á seinni stigum kom fólk
héðan og þaðan úr borginni inn í þetta til að
auka breidd bókarinnar og umfjöllunarinnar.
Hinn almenni maður svarar þeirri spurningu
hvernig sé að lifa og starfa í borginni. Það
var ákveðin kúnst að fella þetta allt saman og
láta umfjöllunina ríma við kjörorðin. Við sett-
um menningu til að mynda undir loft.“
- En hvernig var verkaskiptingin á milli
ykkar? Unnuð þið verkið í sameiningu eða
kom annað á undan hinu?
„Ég skrifaði textann fyrst en í framhaldi af
því féllust Ragnari hendur og hann fór í verk-
fall um stund en reif sig upp og í framhaldi af
því tók hann til óskiptra málanna.“
„Ég tók eina þrjá umganga af myndum
fyrir bókina áður en yfir lauk,“ segir Ragnar
Höfundar bókarinnar Ari Trausti Guðmundsson og Ragnar Th. Sigurðsson á ferð í Kerlingarfjöllum ásamt Thor Vilhjálmssyni.
Th. Sigurðsson ljósmyndari. „Eitthvað átti ég
af myndum fyrir en upp undir níutíu prósent
myndanna voru tekin gagngert fyrir bókina.
Það reyndist gífurleg vinna að koma þessu
öllu heim og saman. I bókinni er mikill téxti
og myndh-nar þurfa að styðja hann, þetta
þarf allt að vinna vel saman.“
„Textinn átti að vera forvitnilegur fyrir þá
sem þekkja borgina,“ segir Aii Trausti, „en
hann á í leiðinni að bæta nýjum víddum við
þekkinguna, nýjum upplýsingum. Hvernig
varð borgarlandið til, af hverju eigum við
auðlind eins og jarðhita og heita vatnið?
Þetta er allt aðgengilegt á einum stað í bók-
inni og við forðumst klisjur eins og heitan
eldinn. Við leggjum áherslu á að það búi fólk í
borginni, það er fólk á nánast hverri mynd en
ekki mikið um myndir af glæsilegum bygg-
ingum. Þó spönnum við býsna vítt svið, þarna
ber margt fyrir augu, allt frá golþorski upp í
íslenska erfðagreiningu! Þarna er jarðfræði-
yfirlit um uppruna og mótun borgarlandsins
á einum stað og ýmiskonar upplýsingar sem
ekki hafa komið út á bók áður. Flestar bækur
sem fjalla um borgir eru myndabækur með
litlum texta eða þá sögubækur í þremur
þykkum bindum. Við förum milliveginn og
látum myndir og texta vinna saman.“
„Við forðuðumst sólskinsmyndir," segir
Ragnar Th. og bendir á glæsilega mynd af
Reykjavíkurboi'g baðaðri norðurljósum á
naeturhimni. „Þama birtast myndir sem
teknar eru í öllum þeim veðrabrigðum sem
verða í borginni. Listamennirnir fjórh' voru
valdir í samráði við Kjarvalsstaði og líka
vegna þess að þeir eru athyglisverðir. Við
kynnum listamennina með okkar eigin orðum
og þeir vinna verk í samræmi við kjörorð
kaflans sem þeir birtast í, einn vinnur verk út
frá eldi, annar út frá lofti og svo framvegis.
Reykjavík breytist nær daglega og þær
breytingar reyni ég líka að sýna á myndun-
um. Um borgina má margt segja, í henni er
margt ljótt og sóðalegt, annað hreint og flott.
En við reyndum að vera mjög jákvæðir og
festast hvorki í gagnrýni né klisjum. Við sýn-
um umferðina óhikað og það sem fylgir henni,
óhöpp og slys. Líka næturlífið og biðröðina
við skemmtistaðina. Lífið í borginni á björt-
um sumarnóttum. Myndirnar eiga líka að
segja sögu orðalaust og án útskýringa um
leið og þær birta andlitin í borginni. Þarna
era líka myndir af smáhlutum sem tengjast
því sem ber á góma í textanum, margt fleira
gæti flotið með en maður þarf að velja og
hafna.“
„Við vildum mála glaðlegt portrett af borg-
inni,“ segh- Ari Trausti, „til þess að hvetja
fólk til að koma hingað og reyndum þess
vegna að ná í óvenjuleg sjónarhorn. Við gef-
um þetta út sjálfir og sjáum sjálfh- um alla
umsýsluna. Bókin hefur hlotið góðar undir-
tektir og við teljum okkur hafa náð þeim
markmiðum sem við settum okkur þegar við
réðumst í þetta yfirgripsmikla en skemmti-
lega verkefni.“
Örlagasaga dönsk
Verðskuldaður sigur, skrifar ÖRN ÓLAFSSON um
Krat, nýja þykka skáldsögu eftir ungan danskan höf-
und, Christian Jungersen. Höfundurinn hefurm.a.
fengið Byrjendaverðlaunin fyrir söguna.
NÝLEGA birtist löng
skáldsaga dönsk eftir
ungan mann, Christian
Jungersen. Henni var
vel tekið, einn ritdómar-
inn skrifaði að hér hefði
ræst goðsagan um unga
höfundinn sem situr
snauður árum saman á kvistherbergi sínu og
einbeitir sér að fyrsta skáldverkinu, öllum
ókunnur. En svo gerist undrið, ofurlöng sagan
fær útgefanda, og höfundurinn verður frægur
og vinsæll á augabragði. Ég verð þá bara að
segja að það virðist verðskuldaður sigur.
Þessi skáldsaga er rámar 400 síður, og fjall-
ar þó mest um tvær persónur. Enda nær hún
þá yfir óvenjulangt tímaskeið, allt frá lokum
fyná heimsstyrjaldar til 1992. Sagan stekkur
fram og aftur í tíma, og sýnir þannig smám
saman ýmsar hliðar á sambandi mannanna
tveggja. Upphaf atburðarásarinnar er að þeir
era í menntaskóla í Hellerup, auðmannahverfi
norðan Kaupmannahafnar um 1920. Poul
Martin er alla tíð í sögumiðju. Hann er af þriðju
kynslóð verksmiðjueigenda. Fjölskylda hans
og viðlíka fólk birtist í samkvæmum, yfirleitt
afar takmarkað í anda, yfirleitt skrípamyndir.
Unga fólkið er flest yfii'borðslegt líka, en meira
aðlaðandi. það er auðvitað á kafi í tískubylgjum
tímans, djassi og slíku, en einnig mjög andlega
sinnað, samkvæmi þess vilja leysast upp í um-
ræðufundi - eða öllu heldur fyrirlestra. því eins
og títt er um slíkar klíkur ungmenna, ræður ein
persóna ferðinni, ekki síst um það sem virðast
má yfirborðslegast, klæðatísku, fas, livað er
viðurkennt í tónlist og jafnvel viðhorfum, þar
kemur til hin aðalpersóna sögunnai', Eduard,
sem alla tíð sést úr nokkurri fjarlægð, með aug-
um hans nána vinar, Poul Martin. Eduai'd er á
vissan hátt dularfullur, Poul Martin á mjög erf-
itt með að komast að því hvenær hann talar af
alvöru, og hvenær tal hans er skáldskapur. Það
verður öllu mikilvægara í köflunum sem gerast
í nánd við nútímann, þá liggur Poul Martin á
sjúkrahúsi eftir hjartaslag, kominn á níræðis-
aldur, og tekur allt í einu upp á því að reyna að
leita Eduard uppi, eftir að hann hefur verið
honum horfinn ái'atugum saman eftir vinslit.
Ekki er gefin nein skýring á þessari áráttu. Sú
leit er rekin af fulltráum hans víða um heim, og
kostar stórfé. Loks ber hún árangur af tilviljun,
báðir liggja fornvinirnir á Ríkissjúkrahúsinu í
Kaupmannahöfn (sem íslenskir sjónvarpsá-
horfendur þekkja af syrpunni Riget). Og það er
fyrst þá, í sögulok, sem þræðirnir hnýtast sam-
an, hvað varð um Eduard, hversvegna var
svona erfitt að finna hann, hvað olli vinslitum
þeiri'a Pouls íýrir möi'gum áratugum, hvað
varð um dóttur Pouls Martin? Hann hugsar oft
til hennar, en kemst þá sjaldan nær nútíman-
um en 1930. Allt veldur þetta verulegri spennu
í margvíslegu dönsku umhverfi, sem lýst er af
nákvæmni sem gerir persónurnar nákomnar
lesendum.
Fjarlægtefni
Oft hafa skáld verið vörað við því að fjalla um
efni sem þau sjálf þekkja ekki beinlínis. Og oft
hefúr sýnt sig, að þau hefðu betur farið að þeim
ráðum, en að sækja söguefni sitt í bækur, sem
lesendur þekkja jafnvel þeim. það vill oft verða
heldur óinnblásið. Nú er dönsk borgarastétt
fyrir 70-80 árum undirrituðum lesanda enn
meira framandi en hálfþrítugum höfundinum.
En mér finnst hann hafa komist vel frá þessum
vanda. Auðvitað minna lýsingar hans á borgar-
alífinu um 1920 nokkuð á gamlai' skáldsögur
danskar, svosem Midt i en jazztid eftir Knud
Sonderby. Enda fer vel á því, þetta er sannfær-
andi upprifjun, og miðpersónurnar tvær era
svo lifandi að þær bera þetta uppi. Sagan er vel
skrifuð, án þess að stíllinn verði nokkurn tíma
áberandi, hér ríkir þá gegnsær frásagnarhátt-
ur, sögumaður lætur ekkert á sér bera, en held-
ur sig við aðalpersónuna. sér allt með hennar
augum.
Það er aukaatriði í sögunni, en þó miðlægt,
að aðalpersónan ekur framhjá stúlku sem er
hágrátandi úti á gangstétt. Hann ímyndar sér
skýringu á þessu sérkennilega háttalagi, að
kærasti stúlkunnar hafi sagt eitthvað and-
styggilegt við hana - og það er ekki aðalatriðið.
Heldur hitt, að nú hlýtur hún að endurskoða öll
fyn-i samskipti þeirra. það sem hún skildi sem
ástúðlegt áður, getur nú virst hafa allt aðra
merkingu. Og hún verður fullkomlega ringluð,
hverju á hún að trúa, hverju má treysta? Þetta
er forboði samskipta aðalpersónanna tveggja.
Poul Martin ýmist tortryggir Eduai'd fullkom-
lega, eða finnur eftir andvökunótt haldreipi í
einu smáatriði, sem eftir á að hyggja var rök-
rétt og gat verið sannleikanum næst. Fyrrver-
andi skrifstofukona hans segir að Eduard hafí
gefið í skyn í mikilvægu fyiirtæki að Poul
Martin sé ekki að treysta. Og eftir það gengur
skipamiðlun hans á aftm’fótunum, viðskiptavin-
imir hætta að ti'eysta honum. En hvað sagði
Eduard í rauninni? Erfitt að grípa á neinu,
vora þetta bara svipbrigði? Hlátur sem gat
vakið gransemdir? Réðu aðrar ástæður því að
illa fór að ganga? Hvað fólst í þeirri vináttu sem
virtist því sem næst kjarni tilverunnar? Var
Eduard bai-a öfundsjúkt, kaldhæðið sníkjudýr
á sínum auðuga vini? Eða olli torti-yggni Pouls
vinslitunum? Það er víst rétt að taka frá að ekki
er um neinskonar ástarsamband að ræða milli
mannanna, báðii' virðast algerlega gagnkyn-
hneigðir. En þetta sýnir að sagan snýst um
röklegar pælingai', hvernig á að túlka umhverf-
ið, hvernig getur maður vitað að hann hafi
myndað sér rétta mynd raunveraleikans. Því
er eðlilegt hve löng sagan er, hún tekur yfir
túlkun heilla mannsæva.
Lokamynd sögunnar mætti virðast grát-
brosleg, þegar rúmlega nírætt gamalmenni
staulast um sjúkrahússgang í göngugrind, al-
tekið af morðæði gagnvart aldavini sínum. En
eftir að lesendur hafa lifað með þessari persónu
í gegnum sjötíu ár og hundruð blaðsíðna, er
hún þeim svo nákomin, að þetta er ekkert
spaugilegt, heldur eðlilegur endahnútur tilver-
unnar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 7