Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 10

HÖFUÐBÓLIN í FUÓTSDALIII
VALÞJÓFSSTAÐUR
EFTIR
HELGA HALLGRÍMSSON
Með hugvitssamlegri
röksemdafærslu setur
Barði Guðmundsson fram
þá skoðun sína, að
Randalín Fillipusdóttir,
ekkja Odds Þórarinsson-
ar á Valþjófsstað, hafi
skorið út Valþjófsstaða-
hurðina kringum 1250.
Þessi tilgáta tengist hug-
myndum hans um
Þorvarð Þórarinsson,
mág Randalínar, sem
höfund Njálu.
KRKJUSTAÐURINN Val-
þjófsstaður stendur í hlíðar-
rótum neðan undir Val-
þjófsstaðafjalli. Bæjarstæðið
er einstaklega staðarlegt og
tignarlegt. Kirkjan var upp-
haflega heima við bæinn, en
var flutt niður á grundina
þegar ný kirkja var byggð 1887-88. Skammt
fyrir utan hana var svo byggt prestssetur
1944, og kallast það Valþjófsstaður I. Þar var
áður hjáleiga, kölluð Miðbær. Enn utar var
hjáleigan Garðar, og loks Gunnhildargerði,
þar sem félagsheimilið Végarður er nú. Hjá-
leigurnar hafa ekki verið byggðar síðan fyrir
aldamót.
Framan og neðan við bæinn eru Valþjófs-
staðamelar, með upphækkaðri tungu ofantil,
er skyggir á útsýni inn til Norðurdals. Mel-
arnir eru í þremur stöllum, u.þ.b. 35, 40 og 50
m yfir sjávarmál. Þeir eru myndaðir af Jökul-
sá í ísaldarlokin, sem eyrar út í þáverandi
Lagarfljót eða „Lagarfjörð". Bæirnir standa á
miðstallinum, sem er langstærstur. Þar voru
grundir, myndaðar af framburði lækja úr
fjallinu, sem nú eru orðnar samfellt tún.
Valþjófsstaður er mikil bújörð og kostarík,
vafalaust ein sú besta í landinu. Jörðin er rík-
iseign. Síðustu áratugina hefur þar verið tví-
býlt, og þar eru tvö myndarleg íbúðarhús úr
steini, ásamt tilheyrandi útihúsum. Auk túna
er tilheyra býlunum, er þar sameiginleg nýr-
ækt á vegum hreppsins. Núverandi ábúendur
eru Helga Vigfúsdóttir frá Glúmsstöðum og
Friðrik Ingólfsson frá Valþjófsstað, sem búa á
gamla bæjarstæðinu, er nú kallast Valþjófs-
staður II, og Lára G. Oddsdóttir sóknarprest-
ur og Sigmar Ingason, sem búa í Prestshúsinu
á Valþjófsstað I.
Fjallið sem leiðir
ferðamenn í hlað
Upp af túnsléttunni á Valþjófsstað rís Val-
þjófsstaðafjall, með sínum reglulegu, láréttu
klettabeltum, um 15 talsins. Margir hafa látið
þau orð falla, að það sé eitthvert formfegursta
fjall á íslandi. Ármann Halldórsson ritar:
Ofan við grundirnar rís Valþjófsstaðafjallið,
allhátt og einkennilega faguri. Frá jafnsléttu
upp á brún skiptast á grasbelti og beinar
klettaraðir, en á víð og dreif um allt fjallið
koma bjarkirnar út úr klettasprungum og
teygja lim sitt upp fyrir brúnirnar. En fari
maður meðfram fjallinu í hæfílegri fjarlægð,
þá sýnist allt yfirborð þess fara á ið, ýmist
ganga með eða móti ferðamanninum, líkt og
Efri hringur Valþjófsstaðahurðarinnar. Sjá
umfjöllun í grein. í heild er mynd af
hurðinni á forsíðu.
það vildi leiða hann í hlað eða fyigja úr garði
(Snæfell 1981,17).
Nokkrir smálækir falla þvert niður fjallið.
Þeir eru oftast þurrir á sumrum, en í vorleys-
ingum geta þeir orðið býsna glaðhlakkalegir og
falla í óteljandi fossum stall af stalli. Þá syngur
fjallið og endurómar nið þeirra eins og marg-
radda hljómsveit.
Berggangur mikill, sem kallast Tröllkonu-
stígur eða Skessustígur, sker fjallið frá rótum
upp undir brún, og er neðri endinn við sam-
komuhúsið Végarð. Gangurinn er ekki ósvipað-
ur stíg eða vegi upp fjallið, enda iðulega notað-
ur sem slíkur. Utan við Stíginn er fjallið nefnt
Klausturhæð.
Valþjófsstaða-
veldi
Valþjófsstaður er mesti sögustaður á Fljóts-
dalshéraði og jafnvel í öllum Austfirðingafjórð-
ungi. Saga staðarins væri efni í heila bók, og
verður því aðeins tæpt hér á fáeinum atriðum.
Fyrir 1200 er saga Valþjófsstaðar lítið þekkt,
en á 13. öld sátu þar höfðingjar af ætt Svínfell-
inga, sem þá ríktu yfir öllu Austurlandi og voru
Svínafell í Öræfum, Valþjófsstaður og Hof í
Vopnafirði helstu aðsetur þeirra.
Þekktastir þessara höfðingja eru Oddur og
Þorvarður Þórarinssynir, sem oft eru kallaðir
Valþjófsstaðabræður. Þeir koma mikið við
sögu Sturlungaaldar. Oddur var veginn um
tvítugsaldur norður í Skagafirði, þar sem hann
hafði verið settur yfir „ríki“ Gissurar jarls.
Oddur var í banni Hólabiskups er hann lést, og
var því grafinn utan garðs. Kona hans, Randa-
h'n Fillipusdóttir, af Oddaverjaætt, háði aldar-
fjórðungs langa baráttu fyrir þvi að fá hann
leystan úr banni og jarðsettan í vígðri mold.
Þorvarður komst hins vegar til mikilla met-
orða, og á síðari áratugum 13. aldar var hann
mestur höfðingi á Austurlandi. Hann varð síð-
astur íslenskra valdsmanna til að afsala goð-
orðstign sinni og ganga Noregskonungi á
Ljósm.: Greinarhöf.
Gamla timburhúsið á Valþjófsstað (Prestshúsið) sumarið 1990. Húsið fauk
og var rifið fáum árum síðar.
Við Valþjófsstaðakirkju 3. ágúst 1990.
Ljósm.: Greinarhöf.
hönd, árið 1264. Því hefur hann verið nefndur
„síðasti goðinn". Eftir það dvaldi hann um tíma
í Noregi og er talið að hami hafi aðstoðað
Magnús konung við samningu lögbókar er köll-
uð var Járnsíða. Hann lést árið 1296 nálægt 70
ára að aldri. Um hann ritaði Bjöm Þórðarson
bókina „Síðasti goðinn" (Rvík. 1950).
Séra Ágúst Sigurðsson hefur ritað kirkju-
sögu Valþjófsstaðar (Forn frægðarsetur 1979).
Þar gerir hann því skóna, að Sörli Brodd-
Helgason, sem bjó á Valþjófsstað þegar
Brennu-Flosi fór í liðsbón sína, hafi reist
fyrstu kirkjuna á staðnum skömmu eftir
kristnitökuna árið 1000. Hann telur örugga
heimild um kirkjubyggingu þar laust fyrir
1200. Það var stafkh-kja, hið veglegasta hús,
sem stóð í margar aldir, jafnvel allt fram á
miðja 18. öld, og var helgað Maríu mey. Má
telja víst að fyrir henni hafi verið hin fræga
Valþjófsstaðahurð (sjá síðar).
1 O LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000