Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 9

PÉTUR STEFÁNSSON
ALDAMÓT
Hér stend ég við gluggann
og stari’ út íheiminn,
stórkostleg náttúran
blasir við mér.
Svo fögur að unaður er.
Þó fenni á grundh’
ífjöllin ogdali,
firðina leggi
og sérhverja vík.
Er foldin af frjósemi rík.
Þójörðin sé sveipuð
hrímhvítu hjarni,
hækkar á lofti
vonanna sól.
Sem vermirhvert veraldar
ból.
Öldin erliðin
á landinu hvíta.
Hún lagðist í rúmið
tók andvarp í ró,
en sorgmædd á svipinn, og
dó.
Höfundur er lagermaöur hjó Olíufélaginu
hf. Ljóð hafa áður birst eftir hann í Lesbók.
Ljósm.: Ulrich Miinzer
Stærstu ósnsortnu víðerni í Evrópu eru norðan Vatnajökuls. Á því svæði er Herðubreið sem sést á myndinni.
jörðinni og sumar þeirra eru hvergi til utan ís-
lands. Samkvæmt sömu heimild er Þjórsár-
hraun, sem rann innan frá Veiðivatnasvæðinu
og til sjávar fyrir um 8.700 árum, 20-30 þús-
und rúmkílómetrar. Jafnvel þótt miðað væri
við lægri töluna er hraunið það mesta að rúm-
máli sem runnið hefur á jörðinni síðan síðasta
jökulskeiði ísaldarinnar lauk fyrir um 10 þús-
und árum. Til fróðleiks má geta þess að það
gos sem hlóð upp Skjaldbreið telst vera næst-
stærst, um 17 þús. rúmkm. og þriðja í röðinni
er Trölladyngja með um 15 þús. rúmkm.
Skjaldbreiður kynni reyndar að vera kominn
aftar í röðina því mælingar á botni Langjökuls,
sem frá var sagt í Lesbók á síðasta ári, hafa
leitt í ljós dyngju, sem bæði er hærri og um-
fangsmeiri en Skjaldbreiður.
Aðeins minna magn, eða um 12 þúsund rúm-
kílómetrar af bráðnu hrauni, kom uppúr Laka-
gígum í Skaftáreldum 1783. Það hraun er í
heimsmetabók vegna þess að annað stærra
hefur ekki runnið á jörðinni að mönnum sjá-
andi.
Eiríksjökull er ekki bara eitt af tignai-legri
fjöllum landsins, heldur er hann einnig í
heimsmetabókinni og þá íyrir það að hann er
stærsti stapi jarðar. Stapar verða til með þeim
hætti að eldgos verður undir jökli, oftast á ís-
öldum. Gosið nær upp úr jöklinum og þess-
svegna verða til hraunlög efst sem mynda flat-
an koll. Aðrir þekktir stapar eru til dæmis
Herðubreið og Hlöðufell. Eiríksjökull er til-
tölulega „nýlegt" fjall, varð að líkindum til á
síðasta kuldaskeiði ísaldarinnar fyrir 20-40
þúsund árum.
Þá eru ekki nærri upp talin öll „heimsmet í
íslenskri náttúru,, eins og það er kallað í grein-
inni í Áföngum. Eitt það mikilfenglegasta er
oftast í felum í Grímsvötnum undir Vatnajökli.
Þar er hvorki meira né minna en stærsta jarð-
hitasvæði jarðar. Eysteinn Tryggvason jarð-
eðlisfræðingur reiknaði út að heildarafl þessa
jarðhitasvæðis væri um 5,9 gígavött, eða 5.900
megavött af varmaorku sem gætu knúið um
500 megavatta virkjun, eða nærri því eins og
Búrfellsvirkjun og Blönduvirkjun til samans.
Það væri undarlegt ef ekkert sér-íslenzkt og
einstakt væri að sjá við Mývatn. Fyrir utan
fegurðina sem hvorki verður mæld né vegin
má benda á Skútustaðagíga, stærstu gervigíga
sem þekktir eru. Þeir myndast þegar hraun
rennur yfir vatn eða votlendi og hraunið skrúf-
ast upp vegna þrýstings frá sjóðandi vatni.
Reyndar eru næststærstu gervigígar heims
einnig á íslandi, nánar tiltekið í Landbroti. Þó
að ekki séu allir sáttir við kísílgúrnám úr botni
Mývatns, þá er þar rétt ein sérstaðan. Alls
staðar annars staðai’ fæst þetta efni úr jörðu
sem hvert annað jarðefni. Og eitt enn: Við of-
anverða Laxá, sem fellur úr Mývatni, er þétt-
asta straumandabyggð jarðar.
Fleira er raunar úr veröld fuglanna sem á
sér íslenzka sérstöðu. Stærsta álkubyggð
heimsins mun vera í Látrabjargi og mesta
varpstöð heiðagæsar á jörðinni er í Þjórsár-
verum.
Torfbæir og Blóa lónið
Hér verður ekki vikið að sér-íslenzku hátta-
lagi eins og skötuáti á Þorláksmessu, fer-
skeytlugerð, fjallajeppaeign og gemsaást. Hér
er einungis til umíjöllunar sú sérstaða sem
hægt er að benda á í náttúrunni eða mann-
virkjum.
Á Þjóðminjasafninu og byggðasöfnunum er
margt sér-íslenzkt að sjá, og sem betur fer er
fleira manngert í landinu sem hægt er að
benda á. Þar á meðal eru torfbæir, þó að ekki
standi margir eftir. En þeir eru, segja fróðir
menn, einasta framlag okkar til sögu bygging-
arlistar í heiminum og ekki annars staðar til.

Ljósm.: Lesbók/Gísli Sigurösson
Séríslenzkt: Alþjódleg flugstöd sem lítur út eins og beitarhús í heidinni.
Með öðrum orðum: Þeir eru skilgetið afkvæmi
þess efniviðar og þeirrar tækni sem um aldir
voru tiltæk í landinu. Síðan við komumst „út úr
torfkofunum" eins og stundum er sagt hafa
byggingar verið undir áhrifum frá umheimin-
um. Næst því að hafa íslenzka sérstöðu eru lík-
lega timburhúsin sem risu fyrir einni öld og
voru síðan klædd með bárujárni.
Það mannvirki frá síðari árum sem mesta
hefur sérstöðu er án efa Bláa lónið. Ekki
vegna þess að sjálfar byggingarnar marki
tímamót og séu öðruvísi en allt annað. Það er
heildin sem skapar sérstöðuna; manngerð
náttúruperla í íogru umhverfi og allt fellur í
ljúfa löð, náttúran og byggingarnar. Engin
undur að þarna er nú þegar einn fjölsóttasti
ferðamannastaður landsins, en ferðaþjónustan
er eðlilega á höttunum eftir því sem kynni að
vera sér-íslenzkt. Erlendir ferðalangar eru
víst sjaldnast hingað komnir til þess að heim-
sækja McDonalds hamborgarastaðinn í Skeif-
unni, eða Boss-búðina í Kringlunni. Stærstu
ósnsortnu víðerni Evrópu norðan Vatnajökuls
eru hinsvegar eitthvað sem hægt er að benda á
með nokkru stolti. Það er að segja meðan þau
eru ekki eyðilögð með háspennumöstrum og
raflínum.
Leifsstöð á Keflavíkurflugvelli var áreiðan-
lega ekki ætlað að vera útkjálkalegt mann-
virki, enda eru hún alveg nægilega alþjóðleg
og smart. Það fyndna og séríslenzka við þetta
hús kemur hinsvegar í ljós þegar maður virðir
það fyrir sér af veginum norðar á Miðnesheið-
inni. Venjulega er lítið um bersvæði í nánd við
alþjóðlega flugvelli; þar iðar allt og titrar af
flóknum umferðannannvh’kjum, flughótelum
og öðru sem tilheyrir þeim hraðvirka heimi.
Nema í nánd við Leifsstöð.
Heiðin er blessunarlega laus við mannvirki
og á góðum degi heyrir maður spóann vella.
Maður gengur út fyrir veginn og gæti allt eins
verið norður á Eyvindarstaðaheiði. Og hvað
sér maður þegar litið er snertuspöl til suðurs?
Beitarhús í heiðinni. Ekkert er eðlilegra en
beitarhús í þessari heiði.
Svo kemur í ljós að þetta beitarhús er sjálf
Leifsstöð. Er það ekki dásamlegt?
Og sér-íslenzkt.
Ljósm.: Lesbók/GS
Skaftáreldahraun er stærsta hraun sem runniö hefur á jörðinni að mönnum sjáandi.
KRISTINN GÍSLI
MAGNÚSSON
MYNDMAL
I sýningarsal málarans
ljóða ég á landslagið
mér til eignar
Vatnaskil árinnar
kvíslast þar um víðáttu
sanda og gróður vin
í samspili náttúru lands
sem taka þorsta þar
heillar skálar
í fjarlægð blámans
hvítnar fjallið
eina ögurstund
í myndinni:
þokunni létth’
FUGLAGER
Sjór og sker það sjáum vér
svarið mér hvort vitið þér
hvernig fer ef fjölgar sér
fuglager við landið hér.
Ekkert veit ég við því gert
vertu bara glaður.
Fuglarauka umtalsvert
ánægjuna, maður.
Höfundurinn er skáld og fyrrverandi
prentari í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 9