Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Qupperneq 3

LliSBOK MORGLNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
8. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUIR.
Skúli Helgason
fræðimaður og smiður byggði Árbæjar-
kirkju á sínum tíma, hlóð veggina og smíð-
aði janvel lamir og kirkjulykilinn. Hann
hafði áður unnið árum saman að söfnun
gamalla muna fyrir Byggðasafn Árnesinga
sem búið var að setja upp, en nú er stærsti
hluti þess kominn i geymslu i kjallara. Gísli
Sigurðsson ræddi við Skúla.
Harmkvæla-
maðurinn Job
FRÁ honum segir í Gamla testamentinu, en
sagan af Job hefur orðið listamönnum túlk-
unarefni. Nú er Job á íjölunurn í Neskirkju
og af því tilefni Ijalla Kristján Ólason, Ásta
Kristjana Sveinsdóttir og Sigfinnur Þor-
leifsson um Job og Jobsbók.
Byggð og
í Laugarnesi
HIN forna Laugarneskirkja leið undir lok
1794, en önnur háreistari var siðar byggð í
Kirkjubólstúni og er nú fagnað hálfrar ald-
ar afmæli hennar. Guðfinna Ragnarsdóttir
kennari skrifar greinina og rekur ýmsar
markverðar breyt.ingar í Laugarnesi frá
því Hallgerður langbrók bjó þar og þar til
Laugarnesbærinn var rifínn.
Blaðaljósmyndara-
félag Islands
ásamt Ljósmyndarafélagi Islands stendur
þessa dagana fyrir árlegri sýningu í Gerð-
arsafni í Kópavogi. Sérstaklega skipuð
dómnefnd þriggja manna valdi bestu blaða-
ljósmyndirnar í níu efnisfíokkum og birtast
þær nú í Lesbók.
FORSÍÐUMYNDIN ,
er af skrúðhúsi Árbæjarkirkju sem ásamt kirkjunni er handaverk
Skúla Helgasonar. Sjá viðtal. Ljósmynd: Gisli Sigurðsson.
r
KRISTJANJONSSON
Nón
Blæju dökkva breiðir of blundandi drótt
hin þýðlynda, þrúðhelga, þagmælska nótt.
Allt er svo þögult og allt er svo hljótt,
sofandi náttúran safnarnú þrótt.
Veit ég einn, sem vakir og verður ei rótt
um svartdimma, sái'langa, svefnlausa nótt.
Veit ég sái', er svella og svíða dag og nótt
og angurkvalið hjarta, sem aldrei verður rótt
Hátt teygirAtlas ístinda blá,
himin ber hann allan herðum sér á.
Þyngri, hrellda hjarta, harmarþig þjá;
von er, þó kveinstafir komi þérfrá.
Því helst til heiftarþunga þú himins reiði ber,
oghelvíti brennur í harmköldu þér.
Þú vakir, veslings hjarta, þér verður aldrei rótt;
þú hvílist ekld fyrr en á heljai'kaldri nótt.
Kristján Jónsson, oft nefndur Kristján Fjallaskáld, 1842-1869, naut ungur vin-
sælda og fjöldi (slendinga kann sum Ijóða hans, t.d. Þorraþræl og Tárið. Kri-
stján þýddi einnig kvæði og samdi leikþætti, en átti við ofdrykkju að stríða og
féll frá fyrir aldur fram.
RABB
ÞRJATIU BORG-
ARASTYRJALDIR
LEON Trotsky mun hafa komist
svo að orði að kapítalisminn
sameinaði heiminn en gerði það
með stórkostlegum ójöfnuði og
mismunun. Þegar við litumst
um í heiminum í dag er ljóst að
það er sannleikskorn í þessum
I orðum. Hin margumtalaða
heimsvæðing ekki aðeins sameinar heldur
skilur líka að. Um leið og veröldin hefur
orðið einsleitari, hefur hún um leið orðið
margbrotnari. Á meðan landamæri opnast
eða hverfa eykst staðbundin mismunun.
Nýir múrar rísa þegar hinir gömlu falla,
en í stað þess að vera bundnir ríkjum eða
hugmyndakerfum eru tálmanirnar tengd-
ar þjóðfélagslegri mismunun.
Álþjóðavæðingin hefur veikt stöðu ríkis-
stjórna, sem í dag verða í auknum mæli að
taka tillit til alþjóðlegra stofnana og sátt-
mála. Einkaréttur ríkisvaldsins til vald-
beitingar, sem var grundvöllur hugmynd-
arinnar um fullvalda ríki, er í raun fallinn
úr gildi. Um leið hafa styrjaldir breyst í
eðli sínu og stríð eru núháð innan ríkja en
ekki milli ríkja og óbreyttir borgarar eru
oftar fórnarlömb en hermenn. Þessi stríð
einkennast af þjóðarmorðum og þjóðernis-
hreinsunum. Um leið og heimsvæðingin
eyðir skilum á milli ríkja brýst ofbeldið út
milli hagsmunahópa. Hinar tvær heims-
styrjaldir 20. aldarinnar voru háðar fyrst
og fremst af landfræðilegum og hug-
myndafræðilegum ástæðum. í dag eru
styrjaldir háðar vegna þröngra sérhags-
muna. Þar vega þyngst þjóðernishyggja
og trúarbrögð. Þetta eru hin póstmódern-
ísku stríð sem sumir nefna svo, frumstæð í
eðli sínu og byggjast á eyðileggingu og út-
rýmingu. Nokkur ríki hafa þegar skipst
upp í yfirráðasvæði glæpaforingja. Ríkis-
vald þessara ríkja hefur verið gert óvirkt.
Þessi þróun minnir um margt á fall Róma-
veldis. Þá hvarf hinn rómverski friður,
sem tryggði hagsæld og öryggi um stóran
hluta Evrópu, og við tóku myrkar aldir of-
beldis, rána og morða. Heilar þjóðir hrökt-
ust á vergang. I dag er talið að um þrjátíu
grimmilegar borgarastyrjaldir séu háðar í
heiminum. Grimmdin og mannfyrirlitning-
in sem fylgir þessum átökum er takmarka-
laus. í Sierra Leone, þar sem styrjaldar-
ástand ríkir, hafa hendur verið höggnar af
fjölda barna í hefndarskyni.
Sigmund Freud, sem þekkti öðrum bet-
ur hina myrku heima mannshugans, taldi
að mannkynið ætti aðeins um tvo kosti að
velja, báða slæma. Heim sjálfstæðra ríkja,
sem berðust sín á milli, eða alheimsríki,
sem logaði í borgarastyrjöldum. Margt
bendir til þess að við séum að upplifa
fyrstu einkenni heimsríkisins.
Við fall járntjaldsins árið 1989, sáu
margir fyrir sér nýja heimsmynd. Sú
heimsmynd hefur reynst flóknari en virt-
ist við fyrstu sýn. Eðlilega trúðu margir
því að gömlu hernaðarbandalögin yrðu
leyst upp og nýtt skipulag öryggismála í
Evrópu tæki við, þar sem fyrrum and-
stæðingar mættust á jafnréttisgrundvelli.
Fyrirsjáanlegur samdráttur í ríkisútgjöld-
um vakti vonir um betra þjóðfélag. í stað
þess að nota þetta stórkostlega tækifæri
til sátta, höguðu forsvarsmenn vestrænna
ríkja sér eins og sigurvegarar í styrjöld.
Enn á ný féllu menn í þá gömlu gryfju að
notfæra sér tímabundinn veikleika ríkja til
þess að grafa undan áhrifum þeirra og
auka sín eigin. Öllum átti að vera ljóst að
Rússar myndu líta á stækkun NATO sem
beina ógnun við sig og því róa þeir nú öll-
um árum að því að tryggja stöðu sína í
Kákasus, þar sem þeir telja Vesturlönd
kynda undir aðskilnaðarhyggju. Þannig sé
skipulega unnið að því að veikja stöðu
Rússlands.
Þrátt fyrir allar þær hörmungar sem
nútímamaðurinn hefur kallað yfir sig er
umræða um þær siðferðilegu spurningar
sem vakna vegna þeirra mjög takmörkuð.
Enginn áhugi virðist á því að kryfja til
mergjar hinar hræðilegu afleiðingar þess
þegar mannlegt eðli brýst fram í sinni
verstu mynd líkt og við höfum orðið vitni
að hvað eftir annað 20. öldinni. Hvers
vegna eru slík voðaverk framin? Hin
gamla trúarlega afstaða að hið illa sé að-
eins frávik frá altæku siðalögmáli á tæpast
lengur við. Meginhluti fólks hefur lagt
trúna á hilluna til notkunar á tyllidögum
og þar með gert kristna siðfræði að ónýtu
plaggi. I stað þess að sinna boðun í anda
Frelsarans og freista þess að beina sauð-
unum inn á réttar brautir, hefur kirkjan
víðast hvar gefist upp og dansað með í
firringunni. Að benda á kristna siðfræði
sem lausn á vandamálum samtímans hefur
ruglað siðgæðisvitund fólks og alið á
hræsni. Nietzsche hélt því fram að lúth-
erstrú líkist helst sífelldu sjálfsmorði
skynseminnar. Kristin kirkja hefur löng-
um verið pólitískt valdatæki og réttlætt
styrjaldir. Kirkjan, sérstaklega sú ríkis-
rekna, hefur í gegnum aldirnar haft til-
hneigingu til þess að laga kenninguna að
veraldlegum þörfum spilltrar valdastéttar.
Það er staðreynd að fólk sem fengið hef-
ur frjálslegt uppeldi, þar sem því er kennt
að hafa samúð með þeim sem minna mega
sín og vanist því að rökræða í stað þess að
hlýða umyrðalaust, er umburðarlyndara
en þeir sem aldir eru upp við strangan
aga, hreintrú og ósveigjanleika gagnvart
skoðunum annarra. Ef til vill er kominn
tími til þess að taka upp kennslu í heim-
spekilegi’i siðfræði sem skyldunám í skól-
um og kenna þannig börnum okkar að
hugsa, rökræða og takast á við siðferðileg
úrlausnarefni. Maðurinn er enn hið óskil-
greinda dýr sem Nietzsche talaði um.
Þrátt fyrir mikla sigra á sviði vísinda og
velmegunar er saga 20. aldarinnar saga
stríðs og þjáningja. Hinn vestræni heimur
hefur notað tæknina til þess að þróa vopn
sem beita má úr slíkri fjarlægð að sá sem
þeim stjórnar hefur enga vitund um eða
tilfinningu fyrir þeim hörmungum sem
hann veldur. 20. öldin var öld skepnuskap-
ar og ekkert bendir til þess að sú 21. verði
betri. Aldrei hafa önnur eins stríð verið
háð, aldrei jafnmörg og aldrei háð af því-
líkri grimmd. Harmleikurinn sem hófst
1914 stendur í raun enn. Kalda stríðið,
sem var beint framhald seinni heims-
styrjaldar, hélt heiminum í helgreipum
kjarnorkuógnar. Lok kalda stríðsins urðu
til þess að stórveldin misstu þau tök sem
þau höfðu á leppríkjum sínum. Það var því
eðlilegt að fall Berlínarmúrsins árið 1989
vekti vonir um nýja heimsmynd. En sú
heimsmynd reyndistlitlu bjartari en sú
sem við höfðum.
ÁRNIARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000 3