Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Qupperneq 4

Morgunblaðið/Jim Smart
Skúli Helgason frá Svínavatni við skrifborðið heima hjá sér á Óðinsgötunni. Segja má að þarna séu bækur hvert sem litið er, en stóran hluta af bókasafni sínu hefur Skúli gefið til Þorlákshafnar.
HVAÐ VARÐ UM BYGGÐA-
SAFN ARNESINGA?
RÆTT VIÐ SKÚLA HELGASON FRÁ SVÍNAVATNI
EFTIR GÍSLA SIGURDSSON
Skúli Helgason hóf söfnun gamalla muna og minjg
f/rir byggðasafn í Árnessýslu og vann órum saman
að söfnun, sem mætti litlum skilningi. Svo fór að hann
gafst upp, en safnið er að stærstum hluta í geymslu
undir Hótel Selfossi, margt skemmt en annað ónýtt.
enn eins og Egill á
Hnjóti, Þórður Tómas-
son í Skógum og Skúli
Helgason þyrftu að
vera til í hverri sýslu. Á
hraðfleygum tímum
halda þeir í þræðina
sem tengja okkur við
það liðna og með tímanum getur gott byggða-
safn orðið menningarsetur og ferðamannastað-
ur eins og sannast hefur bezt á Skógum. En það
er ekki nóg að halda til haga og safna einstök-
um nytjahlutum, þótt það sé góðra gjalda vert.
Gott byggðasafn þarf að vera nokkuð víðtækt
og rúma bæði stóra muni og smáa, svo og hús
eins og sjá má í Árbæjarsafni og á Skógum.Vís-
ast hér til myndafrásagnar í síðasta jólablaði
Lesbókar um húsin í Skógasafninu. Þó að slíkt
kosti smávegis landrými þarf gott safn einnig
að eiga merk atvinnutæki eins og fyrstu sláttu-
vélamar, fyrstu jarðýtumar og fleira sem
markaði tímamót og upphaf vélaaldar.
Þeir Þórður Tómasson og Skúli Helgason
eru báðir safnarar af ástríðu. En hvemig má
það vera að Þórður hafi náð að byggja upp
Íandsfrægt safn, sem telst verðug fyrirmynd,
en Skúli getur bent á fátt annað en stafla af
meira og minna ónýtum safngripum í geymslu
á Selfossi? Ástæðan gæti verið sú að sýslumenn
Rangæinga voru með á nótunum; studdu Þórð
með ráðum og dáð. Skúli fékk engan slíkan
stuðning meðal Amesinga, heldur þvert á móti.
Honum var sagt að hann safnaði „drasli“.
Á síðasta ári skrifaði ég grein í Lesbók um
eyddar, brotnar og brenndar menningarminjar
í Amessýslu. Þar var fjallað um niðurbrot Lef-
olii-verzlunar á Eyrarbakka, bæjarins í Þor-
lákshöíh, íbúðarhússins í Amarbæli, Mjólkur-
bús Flóamanna og flugtumsins í Kaldaðamesi.
Á sínum tíma kallaði Valtýr Stefánsson nið-
urrif Lefolii-verzlunar „vandalisma" og það er í
raun og veru einkunn sem nær yfir þetta allt;
einnig meðferðina á gripum Byggðasafnsins. A
bak við þennan vandalisma er einhvers konar
skortur á menningarlegum metnaði sem erfitt
er að útskýra.
í marga áratugi hef ég haft stuðning af Skúla
Helgasyni, enda er hann fjölfróður og minnug-
ur og lifandi í hugsun þótt orðinn sé 84 ára.
Hann býr einsamall í lítilli íbúð við Óðinsgötu
og hefúr í kringum sig valda og fallega gripi
sem hann hefur fundið á fomsölum. Þar á með-
al er forkunnarfagur stóll, kjörgripur, sem
Hannes Hafstein aflaði úti í Danmörku til Ráð-
herrabústaðarins, en var löngu síðar fargað
ásamt ellefu öðrum.
En hvers vegna er Skúli hér eftir að hafa
byggt yfir sig hús á Selfossi þar sem hann hefði
helzt viljað búa og starfa? Ástæðan er sú að
hann gafst upp á tómlæti sýslunga sinna og
þegar honum bauðst starf við Árbæjarsafn,
sem síðar verður vikið að, tók hann boðinu og
fluttist til Reykjavíkur. Hann er safnarinn sem
kom inn úr kuldanum.
„Það var í mér grúskaraeðli"
Skúli er fæddur á Svínavatni í Grímsnesi
1916 og þar ólst hann upp með móður sinni, afa
og ömmu, í bæ sem hafði verið endurbyggður
eftir jarðskjálftana 1896 og stóð til 1927. Ég
spurði Skúla i upphafi samtals okkar, hvort
eitthvað á heimilinu eða í umhverfinu hefði orð-
ið til þess áð vekja áhuga hans á gömlum mun-
um.
„Nei, það var ekkert þar sem sérstaklega gat
vakið áhuga ungs drengs á slíku. En ég var orð-
inn læs sex ára og ég tel að þessi áhugi hafi
vaknað af bóklestri. Eg var snemma sólginn í
bækur. Bókakostur var ekki mikill á heimilinu,
en hins vegar var lestrarfélag í sveitinni. Ekki
kom nein skólaganga til greina eftir fermingu,
en part úr tveim vetrum var ég við nám hjá séra
Guðmundi Einarssyni á Mosfelli og það nám
nýttist vel. Það var tímanna tákn, að daginn eft-
ir ferminguna hóf séra Guðmundur að þéra
mig.“
Raunar átti séra Guðmundur þátt í að auka
þekkingu Skúla á gerólíku sviði. Prestinum
hafði áskotnast sendiferðabíll eftir bróður sinn,
en hafði ekki bílpróf. Hann ámálgaði við hinn
unga nágranna sinn á Svínavatni hvort hann
gæti ekki hugsað sér að læra á bíl og verða bíl-
stjóri sinn. Svo fór að Skúli tók þetta að sér;
hann fór til Reykjavíkur haustið 1936; tók bíl-
próf þar og ók síðan Mosfellspresti til messu-
gjörða í áratug, eða meðan presturinn lifði.
- En þú fluttist síðan á Selfoss. Var áhugi
þinn á menningarminjum þá vaknaður?
„Nei, ekki að ráði, en ég hafði auga fyrir
þeim, því í mér var grúskaraeðli. Ég settist að á
Selfossi 1946 og kynntist þá fljótlega Bimi Sig-
urbjamarsyni, bankagjaldkera og ættfræðingi.
Hann var mjög menningarlega sinnaður maður
og við fundum að við áttum sameiginleg áhuga-
mál. Þórður Tómasson var þá byrjaður að
koma upp Byggðasafninu í Skógum og í Ár-
nessýslu hafði verið kosin nefnd í sama augna-
miði. Við Bjöm áttum sæti í henni ásamt Emil í
Gröf í Hrunamannahreppi, sem á eigin spýtur
kom upp ágætu safni, en fjórði maður í nefnd-
inni var séra Helgi Sveinsson í Hveragerði.
Bjöm Sigurbjamarson lagði til að ég ferðað-
ist um sýsluna og leitaði safngripa. Sú söfnun
átti að vera á kostnað sýslunnar, en í sýslu-
nefndinni var það viðhorf ríkjandi að spara og
þessi söfnun átti helzt að kosta alls ekki neitt.
Sú skoðun var ekki sízt komin frá sýslumanni,
sem áleit að safngripir væm gamalt og ónýtt
drasl.“
Varð sjálfur að geyma safngripina
Birni tókst að kreista út 5 þúsund króna
styrk til söfnunar og hann var sannarlega ekki
látinn í té með glöðu geði, segir Skúli. En hvar
gat hann komið fyrir því sem safnaðist?
„Ég var nýbúinn að byggja mér hús á Sel-
fossi og varð að koma safngripunum fyrir þar í
kjallaranum. Annars staðar virtist ekki vera
hægt að fá pláss fyrir þá. En þar kom að
kjallarinn hjá mér varð yfirfullur og þá fékkst
geymslurými í kjallara undir kirkjunni. En
presturinn virtist hafa svipaða afstöðu til
byggðasafns og sýslumaðurinn. Hann taldi að
kirkjan saurgaðist af þessum hlutum; var hinn
versti og áður en langt um leið skipaði hann svo
fyrir að safninu yrði ratt út. Þá vora gripimir
fluttir í húsið Ásheima, sem verið hafði íbúðar-
hús.“
- En þú hélst áfram að safna. Hvemig var því
almennt tekið?
„Jú, ég hélt áfram og kom stundum aftur og
aftur á sömu bæi, því fólk vildi hugsa sig um;
var kannski ekki tilbúið til þess að láta gamla og
kæra hluti af hendi og spurði eðlilega: Hvar á
að koma þeim fyrir? Eftir um tvö ár í Ásheim-
um vora safngripimir þó loksins fluttir á efri
hæð í nýrri byggingu sem var ætluð safninu.
Þetta virtist vissulega vera allgóð lending, en
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000