Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Síða 5

Munir úr Byggðasafni Árnesinga í geymsiunni undir Hótel Selfossi. Þarna er baðstofan frá Tungufelli sundurrifin í bunka ogtelur Skúli að hún sé ónýt.
hinu var ekki að neita að húsið var afar illa stað-
sett í bænum; það var byggt í þrengslum og of
langt frá alfaravegi. Á neðri hæð þessa húss var
bókasafn.
Kristján Eldjám, þáverandi þjóðminjavörð-
ur, var með mér í þessu af lífi og sál alla tíð. Frá
Þjóðmiiyasafninu kom Gísli Gestsson og setti
gripina upp; vanur maður og kunni til slíkra
verka.“
Ljósmynd sem tekin var í kirkjumunadeild-
inni skömmu eftir opnunina sýnir að þar eru þá
þegar góðir gripir: Altari úr Hrunakirkju, grát-
ur úr Laugardælakirkju og vegleg altaristafla
sem Eyrarbakkakaupmenn gáfu Stokkseyrar-
kirkju á sínum tíma. Hún er dönsk frá 18. öld,
prýdd útskurði. Þegar Stokkseyrarkirkja var
endurbyggð þótti hún of fomleg og ný altaris-
tafla var fengin í kirkjuna. Eggert bóndi í
Laugardælum var þá að byggja kirkjuna þar.
Hann fékk gömlu altaristöfluna og þar var hún
þar til Laugardælakirkja var rifin. Sóknar-
nefnd Selfosskirkju vildi fá hana í hina nýju
kirkju á Selfossi, en presturinn hai’ðneitaði,
segir Skúli, og lét hann setja upp trékross yfir
altarinu, sem er þar enn. Skúli hafði haft vak-
andi auga með þessu og þótti verulegur fengur
þegar hann fékk gripinn í safnið. A myndinni
má einnig sjá, að til hliðar við altaristöfluna hef-
ur verið komið fyrir myndskreyttum stykkjum
úr gömlum predikunarstóli úr kirkjunni í Gaul-
verjabæ.
- Takmarkinu virðist hafa verið náð. En nú
veit ég að safnið er ekki þarna lengur. Hvað
komfyrir?
„Það er raunaleg saga að segja frá því. Ég
hélt söfnun gripa áfram eftir að framtíðarhús-
næði virtist í höfn. Bjöm Sigurbjamarson vildi
að ég tæki safnstjórnina að mér og ég var til í
það. En aðrir nefndarmenn sögðu að Skúli
safnaði drasli og safnið yrði að fá menntaðan
mann. Sá „menntaði maður“ var gamall bóndi
austan úr Fljótshlíð sem hundleiddist þetta og
hafði engan skiining á safni eins og þessu. Til
dæmis um það má nefna að einu sinni komu
gestir með steðja úr búi Jóns í Galtafelli, foður
Einars myndhöggvara. Fljótshlíðarbóndinn
tók þeim illa og sagði: - Það er nóg til af svona
msli hérna, ég tek ekki við þessu. - Þá fór fólkið
með steðjann til Þórðar Tómassonar í Skóga-
safninu sem þáði hann með þökkum. Síðar var
þama áhugasamur umsjónarmaður, einnig án
sérmenntunar, og ekki fékk hann neinu breytt.
I blaðinu Suðurlandi var byggðasafnsmálið oft
til umfjöllunar og Guðmundur Daníelsson rit-
höfundur skóf ekki utan af þvi þegar hann
gagnrýndi slóðaskapinn."
„Svona umhirða þekkist
hvergi í söfnum"
Svo er að sjá að með tímanum hafi safngrip-
um frekar verið hent inn í húsnæðið en að þeir
væru til sýnis. í desember 1985 skrifaði Þór
Magnússon þjóðminjavörður umkvörtunar- og
áminningarbréf til stjórnar Byggðasafns Ár-
nesinga og segir þar m.a. svo:
„Verst var aðkoman í fremsta herberginu,
sem síðast var sett upp í. Þar hafði mestallt ver-
ið tekið niður oglá sem hráviði um gólfin, og var
furðulegt að sjá viðkvæma smáhluti svo sem
vasaúr, minnispeninga, gleraugu og margs
konar smámuni liggja á gólfinu, að segja má
fyrirhunda ogmanna fótum, en hins vegarmun
þess þó vel gætt, að þama fari engir inn nema
þeir, sem eiga beint erindi. Er einkennilegt, að
þessir hlutir skuli ekki hafa verið settir í kassa
eða í sýningarborð (eitt sýnipúlt stóð þarna gal-
tómt og annað hálftómt), þegar taka þurfti þá
niður af veggjum. Svona umhirða þekkist
hvergi í söfnum. “
Eftir þessari lýsingu var naumast um safn að
ræða í nýja húsinu, heldur geymslu þar sem
óviðkomandi virðast ekki hafa mátt stíga fæti
inn fyrir þröskuld. Ég spurði Skúla hvort næsta
skref hafi þá verið að henda „draslinu" út?
„I örstuttu máli má segja að safninu hafi ver-
ið sundrað. Flestir safngripanna eru í þröngri
og vondri geymslu í kjallara undir Hótel Sel-
fossi; sumir þeirra stórskemmdir, aðrir áreið-
anlega ónýtir. Litlum hluta af safninu var kom-
ið fyrir á tvist og bast í íbúðarherbergjum og á
loftinu í Húsinu á Eyrarbakka.“
Sagan af flyglinum góða
„Til er kynningarbæklingur," segir Skúli,
„og á honum stendur: „Húsið á Eyrarbakka -
Byggðasafn Ámesinga". Ég kalla þetta auglýs-
ingalygi, því safnið er þama bara að nafninu til.
Samt hefði ég ekkert á móti því að Byggðasafn-
ið væri á Eyrarbakka, ef byijað hefði verið á því
að byggja myndarlega yfir það.
Eini gripurinn úr safninu sem er í Húsinu og
á vitanlega bezt heima þar er hljóðfærið; 19.
aldar flygill, sem ég hafði meira fyrir að ná í en
nokkuð annað. Allt var það barátta við
þröngsýni og nísku.
Þannig atvikaðist þetta að fyrir tilviljun hitti
ég Pál Isólfsson á Stokkseyri. Við vorum vel
málkunnugir og Páll sagði mér að hann væri
búinn að bjarga hljóðfærinu úr Kaupmanns-
húsinu á Eyrarbakka. Húsið var þá í algerri
niðumíðslu og hélt ekki vatni. Jón Pálsson,
fræðimaður og bankagjaldkeri, komst á snoðir
um að hljóðfærið lægi undir skemmdum, en
aðrir virtust ekki hafa skilning á sögulegu verð-
mæti þess. Páll lét flytja það til Reykjavíkur og
Einar sonur hans eignaðist það. Páll lét mig síð-
ar yita að hljóðfærið væri falt og að hann vildi
að Árnesingar fengju forkaupsrétt. Til þess að
gera langa raunasögu stutta taldi sýslumaður-
inn alveg fráleitt að kaupa þennan grip; hann
var við sama heygarðshomið og hélt að þeir
Páll og Einar gætu gefið sýslunni hljóðfærið
sem átti að kosta 15 þúsund krónur. Eftir mikið
samningastapp tókst að kría 7 þúsund út úr
sýslumanni, en Árnesingaféiagið í Reykjavík
brúaði bilið með 2 þúsund króna framlagi. Sjálf-
ur varð ég að kosta flutninginn og þá reikninga
á ég ógreidda."
Baðstofan fró Tungufelli
- Það gleðilega við þessa sögu er þó það að
hljóðfærinu var bjargað, en hefur þó líklega
ekki munað miklu að illa færi. Ég las í lengri
greinargerð eftir þig um flygilmálið, að þegar
átti að flytja hljóðfærið úr Húsinu höfðu mýs
gert sér hreiður á nótnaborðinu. Það fór hins
vegar verr þegar þú vildir bjarga baðstofunni í
Tungufelli. Hvar er hún niðurkomin núna?
„Sú ótrúlega saga hófst með þvi að Kristján
Eldjárn hringdi í mig og sagði að í Tungufelli í
Hrunamannahreppi væri baðstofa, byggð um
aldamótin, og væri sem ný. Fólkið á bænum var
hins vegar flutt úr henni vegna þess að búið var
að byggja nýtt hús. Kristján hvatti mig til þess
að fara á staðinn, semja um kaup á baðstofunni
og fá hana flutta í Byggðasafnið á Selfossi.
Mér leizt vel á þetta; fór þegar austur að
Tungufelli og bóndinn tók erindinu vel. Ég
borgaði umsamið verð úr eigin vasa og ekki hef
ég heldur fengið þann reikning greiddan.
Nokkm síðar fór ég með vömbíl á staðinn og til
þess að valda sem minnstum spjöllum opnaði
ég kjölinn á baðstofunni og losaði síðan sperrn-
tæmar. Þá var súðin laus í tvennu lagi og hægt
að ná henni upp á bílpall. Þetta var skarsúð;
framúrskarandi falleg og hvergi kvistur í borði.
Skarsúðin og aðrir viðir úr baðstofunni vom
sett í geymslu í safnhúsinu. Að einhverjum tíma
liðnum komu menn að máli við byggðasafns-
nefndina og vildu fá að nota geymslurýmið þar
sem baðstofan var. Sjálfsagt þótti að verða við
því og baðstofuviðirnir vom þá fluttir í lekan
bragga. Þegar sá braggi var rifinn var hringt í
Þór Magnússon þjóðminjavörð og sagt að nú
þyrfti að losna við þessar baðstofuspýtur. Þór
bauðst þá til að taka við viðunum og þeir vom
fluttir í geymslu í gömlu fjósi á Bessastöðum.
Að þeim flutningi var þannig staðið, að fengnir
vom verkamenn með kúbein og þeir tættu allt í
sundur, borð fyrir borð. Eftir skamman tíma
var ijósið á Bessastöðum rifið. Þór hringdi þá
austur og sagði byggðasafnsnefndinni að nú
yrðu þeir að taka aftur við baðstofuviðunum. Þá
var þeim komið fyrir í geymslu undir Hótel Sel-
fossi. Þar em þeir nú og mega víst heita ónýtir.
Hæstaréttardómari, sem hafði fylgst með
málinu, sagði við mig: „Þú getur sótt formann
byggðasafnsnefndar til saka fyrir þetta.“ Hann
bauðst meira að segja til að taka málið að sér,
en ég vildi það ekki þá.
Ekki tókst betur til með varðveizlu á Kolvið-
arhólsbríkunum. Mér hafði borizt til eyrna að á
Kolviðarhóli væm svefnkojur með útskom-
umm bríkum. Kolviðarhóll var í eigu Reykja-
víkur og Gunnar Thoroddsen var þá borgar-
stjóri. Eg gekk á hans fund og bað um
bríkurnar í safnið, enda er Kolviðarhóll í Ár-
nessýslu. Hann tók því Ijúfmannlega, lét mig
hafa skriflegt leyfi og ég tók síðan bríkurnar
niður og flutti þær austur á Selfoss. Löngu síð-
ar sá ég að búið var að saga bríkurnar í sundur
og eyðileggja þær, en stykki úr einni hafði verið
hengt upp á vegg.“
Gefendur íhuga að endurheimta gripi
Önnur geymslan undir hótelinu virðist vera
opin hveijum sem er. Þrír Árnesingar sem
finnst að allt þetta mál sé hneyksli hafa komið
þangað inn og tekið myndir; þar á meðal þær
sem hér em birtar.
Einn þeirra er Magnús Björgvinsson frá
Klausturhólum í Grímsnesi. Vorið 1964 hafði
hann og fjölskylda hans gefið til byggðasafns-
ins á þriðja tug gripa, þar á meðal Borgundar-
hólmsklukku, meira en 200 ára, úr búi Vigfúsar
sýslumanns á Hlíðarenda, föður Bjama Thor-
arensen. í bréfi sem Lesbók hefur borizt frá
Magnúsi Björgvinssyni segist hann, ásamt
systkinum sínum, hafa farið í könnunarferð á
Selfoss 5. janúar sl. og höfðu þau þá áður full-
vissað sig um að aðeins tveir gripanna frá þeim
vom til sýnis í Húsinu á Eyrarbakka. í geymsl-
unni á Selfossi sáu þau baðstofuviðina frá
Tungufelli og ofan á þeim lágu gráturnar úr
Laugardælakirkju, sundurrifnar innan í tusku.
Yfir vegg sáu þau haug af húsmunum í annarri
geymslu, en hvorki varð séð að þessar geymsl-
ur væm varðar gegn vatni eða eldi. Safngripina
frá Klausturhólum sáu þau að mjög litlu leyti. í
framhaldi af þessu kvaðst Magnús hafa tjáð
safnstjóranum að þau systkinin mundu alvar-
lega íhuga að endurheimta Kiausturhólagrip-
ina og „ráðstafa þeim til annarra safna, ef ekki
rættist úr húsnæðismálum safnsins alveg á
næstunni. Þar höfum við sérstaklega í huga
byggðasafnið í Skógum undir Eyjafjöllum..."
- Átti allur þessi slóðaskapur sinn þátt í að þú
fluttist frá Selfossi?
„Já, það er óhætt að segja það. Árið 1959 var
ég beðinn um að byggja torfkirkju í Árbæ í
Reykjavík og skyldi hún verða hluti af Árbæj-
arsafni.. Ég bar það undir Kristján Eldjám og
hann hvatti mig til þess að taka veridð að mér,
enda kunni ég til verka við veggjahleðslur og
var vanur smiður, bæði á tré og járn.
Ákveðið var að nota kirkjuviði frá Silfrastöð-
um í Skagafirði. Ég fór norður og tók tréverkið
niður og allt gekk það vel. Hins vegar var
vandasamara að komast að raun um rétt hlut-
föll og útlit, en ég var svo heppinn að í Þjóð-
skjalasafninu fann ég vísitasíu fyrir Silfrastaða-
kirkju frá 1842. Þar vom öll mál tilgreind og
eftir þeim var farið.Vindskeiðamar skar ég
sjálfur út og lauk við bygginguna haustið 1960.“
Framtíðarsýn sem enginn
hafði skilning á
Skúli var starfsmaður Árbæjarsafns 1959-
65. Eftir að kirkjubyggingunni lauk vann hann
þar við lagfæringar úti og inni; einnig byggði
hann skrúðhús við kirkjuna. Þá vildi svo hrapal-
lega til að hann lenti í bílslysi; var farþegi í bfl
sem lenti framan á öðram á blindhæð. Menn
héldu í fyrstu að Skúli væri dáinn, en hann hafði
rotazt og var auk þess illa lærbrotinn. Eftir það
gat hann ekki unnið líkamlega erfiðisvinnu og
flutti þá í íbúðina á Óðinsgötunni.
- Hvernig þefðir þú helzt viljað sjá fyrir þér
Byggðasafn Ámesinga?
„Eg vildi taka myndarlegt svæði á Selfossi
undir safnið, því ég gerði mér ljóst að safn sem
stendur undir nafni getur ekki verið í einu húsi.
Ég hefði viljað endurgera nokkur hús á þessu
svæði líkt og Þórður Tómasson hefur gert í
Skógasafninu. Það var til dæmis fráleitt að
byggja baðstofuna frá Tungufelli upp inni í
þröngum húsakynnum, en það vildu þeir í
byggðasafnsnefndinni og töluðu um að ég hefði
„slegið á útrétta hönd“ þegar ég vildi ekki taka
þátt í því. Baðstofuna hefði þurft að byggja sér-
staklega úti á svæðinu.
Ég hefði einnig viljað endurbyggja þar út-
brotakirkjuna á Stóra-Núpi, sem var sú síðasta
þeirrar gerðar. Af henni em til teikningar og
mál eftir Brynjúlf frá Minna-Núpi og líkan á
Þjóðminjasafninu, svo þetta hefði verið hægur
vandi. Fleira gæti ég nefnt, sem nú þætti ekki
lítill fengur í ef það stæði þama. Til dæmis hefði
ég viljað endurbyggja bæinn á Stóra-Núpi, sem
hmndi, þá nýlega byggður, í jarðskjálftunum
1896. Góð Ijósmynd er til af þessum bæ og út-
tekt með öllum málum frá því bærinn var
byggður. Hugmyndir af þessu tagi þóttu alger
fjarstæða og Selfossbær hafði ekki heldur þann
menningarlega metnað að láta stóra lóð undir
safnsvæði."
Ljósm.:Gísli Sigurðsson
Árbæjarkirkja í Reykjavík er handaverk Skúla Helgasonar og sýnir verkkunnáttu hans. Skúli
hlóð veggina, smíðaði gluggana, skar út vindskeiðar, smíðaði skrautlamir, skrá og kirkjulykil. Á
forsíðu er mynd af skrúðhúslnu sem einnig er verk Skúla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000 5