Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Síða 10

HARMKVÆLA-
MAÐURINN JOB
ÁHRIFAVALDUR í LISTASÖGU VESTURLANDA
Jobsbók Gamla Testamentisins verður færð upp í leiklistarbúningi í
Neskirkju og er frumsýning á morgun, sunnudaginn 27. febrúar, kl
20.30. Uppfærslan er framlag Neskirkju til kristnitökuafmælis og á dag-
skrá menningarborgar Reykjavfkur. Arnar Jónsson leikur Job sem og
aðrar persónur verksins, en leikstjóri er Sveinn Einarsson. Tónlistina
hefur Áskell Másson samið fyrir ásláttarhljóðfæri og orgel og flytur
hana ásamt organistanum, Douglas A. Brotchie. Leikgerðin er unnin út
frá ljóðrænum texta úr Jobsbók sem Helgi Hálfdanarson hefur fært í
bundið mál með hliðsjón af nýrri biblíuþýðingu.
Jobsbók fjallar um harmkvælamanninn Job sem missir allt sitt og rök-
ræðir við vini sína og Guð um þjáninguna og af hveiju saklausir menn
eins og hann þurfa að líða. Bókin telst til sígildra heimsbókmennta og
hefur verið uppspretta og áhrifavaldur á bókmenntir og listasögu Vest-
urlanda. Stórskáld eins og Dante, Goethe, Milton og fleiri hafa litið til
Jobs í fjáningu sinni og einnig hefur Jobsbók verið uppspretta listmál-
ara, tónskálda og heimspekinga allt fram á okkar dag. Boðskapurinn er
sígildur og á ekkert síður við í dag, en Jobsbók veitir næma innsýn í
gli'mu mannsins við sársauka og þjáningu.
SÁLGÆSLAN OG JOB
EFTIR SIGFINN ÞORLEIFSSON
Það hefur stundum verið haft á orði, að vinum
Jobs hafí tekist best upp í viðleitni sinni við að
hugga harmkvælamanninn, þegar þeir stóðu
álengdar hjá og þögðu. Eftir sjö daga og sjö
nætur fannst þeim nóg komið af sorg og sút (Jb
2:13) og hófust þeir þá handa við að leita skýr-
inga svo Job gæti bætt stöðu sína gagnvart Guði
og mönnum. Leiðin sem þeir völdu
var viðurkennd lífssýn samtímans,
þ.e.a.s. aðferð svonefndrar end-
urgjaldskenningar, „ius taliones“.
Með lokuðum svörum þessarar
ævafornu skýringar (frá dögum
Hammúrabís a.m.k.) var orsaka
neyðarinnar leitað í brigð og bresti
manneskjunnar. Þannig sló þessi
trúarsetning m.a. skjaldborg um
Guðsmyndina. Hinn almáttugi, al-
góði og réttláti Guð gat ekki brugð-
ist og þess vegna hlaut neyð Jobs
að vera sprottin af annmörkum
hans sjálfs. Hann hlaut að hafa
brotið af sér fyrst að þetta kom fyr-
ir hann. Þess vegna var ekki allt
sem sýndist með hinn ráðvanda og
réttláta mann að mati vinanna.
Þeir horfðu á Job í gegnum þrönga
sýn endurgjaldsins og lokuðu jafn-
framt augunum fyrir öllu því sem
þeir höfðu áður þekkt og vitað um
þennan grandvara vin sinn. Þeir
ríghéldu, með öðrum orðum, í
bókstafinn og fórnuðu reynslunni,
þegar þeir sögðu Job að grafa upp
misgerðir sínar og iðrast til þess að
Guð gæti þá hugsanlega rétt við
orðinn hlut (sjá t.d. Jb 22).
Vinum Jobs er að mörgu leyti
vorkunn. Þeir eru ekki einir um
það, að yfírfæra kenningar og tfí-
gátur, sem eru góðar og gildar al-
mennt séð, á aðstæður þar sem
þær fá ekki staðist. Þetta hafði Job
vafalaust sjálfur gert í ráðgjafa-
störfum sínum (Jb 4:3nn, 16:4).
Hann hafði sjálfur lotið lögmálinu,
sem boðar réttlæti Guðs, þar sem
menn uppskera eins og þeir sá til.
Enn í dag er þetta lögmál í fullu
gildi svo langt sem það nær. Marg-
víslegt forvarnarstarf byggir á
þessari hugsun: Við reykjum ekki
né drekkum eða etum okkur til
óbóta og launin eru langlífi. Svo
langt sem það nær.
Líkamsræktarmaðurinn hnígur
niður í miðjum klíðum á meðan lífs-
nautnamaðurinn lifir langa ævi. Job boðaði lög-
mál endurgjaldsins og ályktaði eins og vinirnir
þangað til mótlætið hlaut að koma yfír hann
sjálfan. Þá endurskoðar hann afstöðu sína og
andmælir hástöfum. Hann bendir á dæmi, sem
virtust ekki angra hann áður, í öruggu skjóli
hinnar guðfræðilegu orðræðu, en kollvarpa nú
kenningunni um endurgjaldið (Jb 21). Á meðan
allt lék í lyndi hjá honum sjálfum hafði afstaða
hans verið tileinkun líkt og hjá vinunum. Hann
hafði, eins og hann segir sjálfur, þekkt Guð af
afspurn (Jb 42:5).
Hvers vegna þjáist sá sem ekki hefur til þess
unnið? Þetta er spumingin sem Job glímir við.
Vinirnir (sálusorgararnir) greina þessa spurn-
ingu af rökvísi kaldrar skynsemi og beita þekk-
ingu lögmálsins til að svara henni.
Þeir forðast hins vegar sársaukann og leiða
hjá sér opna kviku tilfinninganna með lokuðum
svörum og skýringum. Þeir heyra með öðrum
orðum: Hvers vegna ég? - og þeir svara þessu
ákalli sem best þeir geta með skýringum. Þeir
taka orð örvinglaðs manns bókstaflega í stað
þess að heyra það sem á bak við býr og reyna að
skilja það (Jb 6:26). Job biður um þennan skiln-
ing. Hann biður um eyra sem heyrir í stað orða
sem særa. „Hlustið gaumgæfilega á mál mitt, og
látið það vera huggun af yðar hendi.“ (Jb 21:2)
Mikilvægasta hlutverk sálusorgarans er að
hlusta án þess að dæma. Ein höfuðforsenda
huggunar, sem oft kemur á lengri tíma en við
hyggjum (vinirnir ætluðu Job vikutíma), er
tjáning þess, sem innra fyrir býr í tárum og orð-
um.
„Ég ætla því að gefa kveinstöfum mínum
lausan tauminn, ætla að tala í sálarkvöl minni.“
(Jb 10:1)
Fyrstu viðbrögð Jobs andspænis missinum
eru æðruleysi. „Drottinn gaf og Drottinn tók,
lofað veri nafn I)rottins.“ (Jb 1:21) Dofí, eða
frysting tilfínninga, eru algeng viðbrögð hjá
syrgjendum, þegar mest er misst og þá allra
fyrst. Mönnum líður eins og þeir séu staddir
einhversstaðar fyrir utan og víðsfjarri sjálfum
sér. Þegar raunveruleikinn vex
(oft við að sjá og þreifa á), losnar
um dofann, líkt og í leysingu. Þá
stígur neyðin upp úr kviku sálar-
innar. Þetta tjáir texti Jobsbókar í
ljóði. Það er gömul aðferð og ný að
orða það sem aldrei verður fylli-
lega tjáð með þeim hætti. Hjá Job
sjáum við þunglyndið (Jb 3 o.fl.),
við sjáum litróf tilfinninganna, þar
sem hugarástandið sveiflast til
(sjá t.d. muninn á 9. og 10. kafla).
Við sjáum reiðina óbeislaða (Jb 6
o.fl.). Það er tilfinning, sem marg-
ir eiga erfitt með (ekki síst nán-
asta umhverfi) og beina henni
þess vegna inn á við, í stað þess að
setja hana í orð. Reiðin er sjálf-
krafa andsvar við missi. Flestir
finna fyrir reiðinni, þegar seilst er
inn á þá og þeir eru sviptir því sem
er þeim óendanlega dýrmætt, ást-
vinum, heilsu o.s.frv. Vinir Jobs
réðu ekki við þessa sterku tilfinn-
ingu. Þeim fannst að sér vegið og
fóru í vörn og töldu sig hafa meiri
skyldur við Guð en að þeir ættu að
standa með Job (Jb 13:7,8). Þeir
gengu raunar svo hart fram í að
verja Guðsmyndina, að brothættri
mynd vinar þeirra, Jobs, var hætt.
Allt var þetta í góðri trú, eins og
stundum er haft á orði, en það
gefst aldrei vel að hafna fyrst og
hugga svo.
Af lestri Jobsbókar verður okk-
ur ljóst, að „hvers vegna“-spurn-
ing manns í nauðum tekur yfirleitt
meira til hjartans en höfuðsins,
hún er tilfinningaleg fremur en
vitsmunaleg. Vinum Jobs virðist
hafa yfirsést þetta og þeir eru
ekki einir um það. Hversu oft á
hún ekki við þessi umsögn Frelsa-
rans: „Heyrandi heyra þeir ekki“
(Mt. 13:13). Spurning Jobs beinist
þegar dýpst er skyggnst að Guði.
Hann vill eiga orð við hinn al-
máttka (Jb 13:3, 23), eins konar
samningaviðræður. Þessar tilfinn-
ingar auðkenna oft viðbrögð þeirra sem finna að
lífinu er ógnað. Takmark sálgæslunnar er að
greiða fyrir því að maðurinn færist nær Guði og
náunga sínum. Lokaniðurstaða ljóðsins er sátt-
argjörð. „Ég veit, að þú megnar allt, og engu
ráði þínu verður varnað fram að ganga.“ (Jb
42:2) Eftir óskilgreinanlegum leiðum trúarinn-
ar gefst það Guðssvar sem nægir og tileinkun
verður að trú: „Ég þekkti þig af afspurn, en nú
hefir auga mitt litið þig!“ (Jb 42:5) Kannski er
þetta endurmat ástæða þess að Job þurfti þrátt
fyrir allt iðrunar við? (Jb 42:5)
Höfundurinn er sjúkrahúsprestur.
Koparstunga eftir ókunnan listamann úr biblíu Gustavs Vasa, sem er fyrsta
blblía prentud á norrænu máli í Skandinavíu. Biblían var prentud í Uppsölum
1540-41 og er í eigu séra Ragnars Fjalars Lárussonar.
JOBSBC
URGU£
„Þegar ég bjóst við góðu, kom illt, ég vænti
ljóss, en þá kom myrkur.“ Nokkur orð um Jobs-
bók
I Inngangur
Fáar bækur Gamla testamentisins hafa haft
jafn mikil áhrif á bókmennta- og listasögu Vest-
urlanda og Jobsbók. Aðalpersóna hennar og
helstu stef hafa birst í mismunandi myndum hjá
helstu skáldunum, m.a. í Divina Commedia eftir
ítalska rithöfundinn Dante Alighieri (1265-
1321), Faust eftir Þjóðverjann J. Wolfgang von
Goethe (1749-1832), Paradise Lost eftir enska
skáldið John Milton (1608-1674) og síðast en
ekki síst í nokkrum bóka gyðingsins og Nóbels-
verðlaunahafans Isaacs Bashevis Singers
(1904-1994).
Fjölmargir listamenn hafa túlkað Job og ör-
lög hans í myndum og tónum, svo sem enski
listmálarinn og ljóðskáldið William Blake
(1757-1827), austurríski listmálarinn Oskar Ko-
koschka (1886-1980), niðurlenska tónskáldið
Orlando di Lasso (ca 1530-1594), Englending-
urinn Georg Friedrich Hándel (1685-1759) og
Þjóðverjinn Johannes Brahms (1833-1897). Þá
hafa nokkrir heimspekingar tekið upp megin-
viðfangsefni Jobsbókar, sem er vandamál þján-
ingarinnar og hins illa í heiminum, og skírskot-
að til hennar með ýmsum hætti. Þeirra á meðal
er enski heimspekingurinn Thomas Hobbes
(1588-1679), Þjóðverjarnir Immanuel Kant
(1724-1804), Georg W.F. Hegel (1770-1831) og
Ernst Bloch (1885-1977), og danski tilvistar-
heimspekingurinn og skáldið Sören Kierke-
gaard (1813-1855).
II Bygging
Jobsbók tilheyrir þeim flokki rita Gamla
testamentisins sem kölluð eru spekirit. Þau
eiga það sameiginlegt að geyma fjölmörg dæmi
úr mannlegu lífi.
Þessi dæmi eru ýmist sett fram sem almenn
sannindi, í stuttum, hnitmiðuðum setningum,
eða á ljóðrænan og oft persónulegan hátt, þar
sem höfundurinn leitast við að túlka lífsreynslu
sína og hafa áhrif á aðstæðurnar sem hann
stendur frammi fyrir. Yfirleitt eru einstakling-
arnir (eða hóparnir) að baki textunum ekki
nefndir með nafni, en Jobsbók er undantekning
I O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000