Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Blaðsíða 11

!7. Satan var oft viðfangsefni í myndum Blakes og hér er hann sýnilega í öllu sínu veldi og
traðkar á harmkvælamanninum Job.
)K -SAMNING-
)S OG SATANS
EFTIR KRISTIN ÓLASON
að þessu leyti, því hún fjallar um hlutskipti að-
alpersónunnar, Jobs frá íslandi. Tvær ólíkar
bókmenntategundir setja mark sitt á Jobsbók
og skipta henni í tvo hluta: Upphafskaflarnir
(1. og 2. kafli) eru ásamt niðurlagskaflanum
(síðustu 11 versin í 42. kafla) stutt frásögn með
kynningu aðstæðna, flækju og lausn.
Inn í þessa frásögu hefur verið skeytt löng-
um ljóðabálki (kafli 3-42,6) sem inniheldur
samræður Jobs. Höfundur ritsins notar ólíkar
hefðir til að koma boðskap sínum á framfæri.
Orðaforði hans á rætur í speki- og ljóðahefð
Austurlanda nær og í réttarkerfi ísraels-
manna. Bókin er skrifuð eftir herleiðingu ísra-
elsþjóðarinnar til Babýloníu (587-539 f. Kr.),
sennilega upp úr 520 f. Kr. Herleiðingin var
mikið áfall fyrir þjóðina og hafði veruleg áhrif á
það hvernig menn túlkuðu veruleikann. Heims-
myndin breyttist, gömul, viðtekin sannindi
voru tekin til endurskoðunar og samband Guðs
og manns var skilgreint að nýju.
III Innihald bókarinnar
Jobsbók hefst á orðunum: „Einu sinni var
maður í íslandi, sem Job hét. Hann var
ráðvandur og réttlátur, óttaðist Guð og forðað-
ist illt.“ Þessum manni vegnaði mjög vel, hann
naut blessunar í lífi og starfi, eins og stundum
er sagt. í 2. þætti frásagnarinnar, sem gerist á
himnum, segir frá því að einn úr hirð Guðs,
Satan, efist um trú og trygglyndi Jobs og gefi í
skyn að hann trúi og treysti á Guð einungis í
eigin þágu. Guð samþykkir að leyfa Satan að
sannreyna trú Jobs. Þess vegna slær Satan
hann og sviptir hann lífsgæðunum.
Fyrst missir hann allar eigur sínar, þá börn-
in sín og loks heilsuna. Þá eru kynntir til sög-
unnar þrír vinir Jobs, þeir Elífas, Bildad og
Sófar. Þeir koma til að sýna honum samúð og
hugga hann. Ljóðin, sem jafnframt eru megin-
hluti bókarinnar, eru að stærstum hluta samtal
Jobs við þessa vini. Job harmar ekki einungis
hlutskipti sitt, hann formælir lífinu og ásakar
Guð fyrir að leggja á hann fyrrnefndar hörm-
ungar. Hann finnur enga ástæðu fyrir mótlæt-
inu og krefst þess að Guð rétti hlut hans. Þessi
krafa felur í sér uppgjör við hefðbundna speki
þess tíma, en hún gerði meðal annars ráð fyrir
því að maðurinn ætti skilið, bæði þá blessun og
það böl, sem yfir hann kemur. Þetta viðhorf
birtist í fjölmörgum spakmælum Gamla testa-
mentisins.
Gott dæmi um það er spakmælið, „maðurinn
uppsker, eins og hann sáir“. Sá sem er
ráðvandur og réttlátur, óttast Guð og forðast
illt, uppsker blessun í samræmi við breytni
hans, en ranglátur maður, sem óttast ekki Guð
og fremur illvirki, uppsker bölvun, enda hefur
hann kallað hana yfir sig með vondri breytni.
Þeir Elífas, Bildad og Sófar eru talsmenn þessa
sjónarmiðs og skora á vin sinn að horfast í augu
við og viðurkenna afbrotin sem hljóta að liggja
að baki örlögum hans. Þeir eru sannfærðir um
að réttlátur maður geti ekki orðið fyrir öðru
eins mótlæti. En Job veit að hann er saklaus og
það veit lesandinn líka, því eins og fram kom
hér að framan, þá er Job leiksoppur í eins kon-
ar veðmáli milli Guðs og Satans. En vinir hans
þekkja ekki raunverulegar ástæður mótlætis-
ins og þess vegna ásaka þeir Job fyrir guðlast
þegar hann neitar að viðurkenna sekt sína.
Það er athyglisvert að lesa ræður Jobs, ekki
síst vegna þess, hversu mikið má af þeim læra.
1 reynd talar Job fyrir munn allra manna sem
ganga í gegnum missi og heilsubrest í lífinu.
Hann finnur til, hann er einmana og umhyggju-
laus, og hann á erfitt með að skilja af hverju
þjáningin varð hlutskipti hans. En bókin endar
ekki í angist. Hún lýsir ferli sem að lokum gef-
ur Job nýjan skilning, nýja sýn á aðstæður
hans. Guð talar til hans (Job 38—41) og mætir
honum í þjáningunni. Þetta er ný reynsla fyrir
Job, því eins og hann segir sjálfur í niðurlagi
ljóðahlutans: „Eg þekkti þig af afspurn, en nú
hefur auga mitt litið þig.“ (Job 42,6). Sáttin sem
þessi orð endurspegla er niðurstaða manns sem
gengið hefur í gegn um erfiða reynslu.
Tilgangsleysi þeirrar reynslu hvílir ekki
lengur á honum eins og þung byrði, því Guð
hefur létt byrðinni með því að opinberast Job
og tala til hans í þjáningunni frá augliti til augl-
itis. Það staðfestir niðurlag bókarinnar, þar
sem Guð snýr högum Jobs að nýju og gefur
honum það sem hann hafði áður átt, tvöfalt aft-
ur.
Höfundurinn stundar nóm i Gamlatestamentisfræð-
um í Freiburg.
HEIMSPEKII
JOBSBÓK
EFTIR ÁSTU KRISTJÖNU SVEINSDÓTTUR
Job i haugnum. Málverk eftir Jean Fouquet,
málað um 1445. Á þeim tíma var Job oft við-
fangsefni málara og þetta mótíf, þar sem hann
liggur í haugnum og vinir hans hjá vár algengt.
JOBSBÓK hefur það
orð á sér að í henni sé
að finna einhvern heim-
spekilegasta hluta
Biblíunnar. Ekki svo að
skilja að Jobsbók sé
þéttvafin heimspekileg
orðræða, eins og sam-
töl Sókratesar eða
íhuganir Descartes,
heldur eru hugmynd-
irnar að mestu settar
fram í bundnu máli í
ljóðabálki sem er að
finna inni í dálítilli
helgisögu. Samt er hér
ekki um að ræða heim-
spekilegan ljóðabálk
eins og t.d. Hávamál.
Munurinn er sá að í
Jobsbók er ekki ein-
ungis varpað fram
grunnhugmyndum um
réttlæti og rétta
breytni, heldur sjáum
við þessar grunnhug-
myndir líka takast á.
Eiginlegar heimspeki-
legar vangaveltur hefj-
ast nefnilega ekki fyrr
en við tökum til við að
vega og meta ólíkar skoðanir, kosti þeirra og
galla, og sjá hversu vel frumforsendur okkar
standast gagnrýna hugsun.
Beinum sjónum okkar að því þegar hver
hörmungin á fætur annarri hefur dunið yfir Job,
þennan guðhrædda og réttsýna mann. Hann er
búinn að missa allt sitt, fjölskyldu, fé, og heilsu.
Þá koma til hans vinimir þrír, Elífas, Bildad, og
Sófar, til að hugga Job og styrkja. Þeir vita auð-
vitað ekki fremur en Job að hörmungarnar voru
látnar dynja yfir Job til að láta á það reyna hvort
hann væri guðhræddur og réttsýnn til þess eins
að fá umbun hjá Guði. Þessi hugmynd hefur
blessunarlega verið hrakin, Job er allslaus og
kvelst, en snýr ekki baki við Guði sínum. Samt
skilur hann ekki hvað Guð vill eiginlega með það
að fara svona illa með sinn trygga þjón. Huggun
vinanna er líka takmörkuð, því þeir halda svo
fast í þá hugmynd að fyrst Job vai’ð íyrir öllu
þessu óláni, þá hljóti hann að hafa gert eitthvað
af sér, þetta sé refsing Guðs fyrir syndir Jobs.
Hér birtist grunnhugmynd um tengslin milli
breytni manneskjunnar og þess sem hún verður
fyrir. Þessa hugmynd getum við kallað „orsak-
arkenninguna" því að þar er gerð sú krafa að af-
leiðing eigi sér alltaf orsök. Hér er afleiðingin
refsing Guðs í formi hörmunga sem yfir Job
dynja og orsökin getur þá ekki verið langt und-
an. Job hlýtur að hafa syndgað, einhvers staðar,
einhvem tímann. Job vill hins vegar ekki gang-
ast við að hafa syndgað og finnst hann ekki eiga
skilið neina refsingu. Vinirnir þrjóskast við og
leita logandi ljósi að syndum Jobs. Leit þeirra er
náttúrulega ósköp skiljanleg. Við viljum gjarnan
að það sé eitthvert vit í tilverunni, viljum bæði að
ólán eigi sér einhverja skýringu og svo særir það
réttlætiskenndina þegar saklausum er refsað
eða þeir verða fyrir óláni. Þá grípum við oft til
þeirra ráða að ætla sakleysingjunum einhverja
synd. Það er bara svo óþægilegt og óásættanlegt
að saklausum sé refsað; miklu betra að trúa því
að fórnarlömbin hafi átt þetta skilið.
Þannig verða fórnarlömbin „óhrein“ og
„syndug". Dæmi um þessa leið til að takast á við
hræðsluna við skýringarleysið og réttlætingar-
leysið er framkoma við holdsveika fyrr á öldum
og við eyðnismitað fólk enn þann dag í dag.
Meðan það er eitthvað í fari þeirra, sem verða
fyrir óláninu, sem er óvinsælt í samfélaginu er
kannski mögulegt að halda í kenninguna um að
refsingin sé réttmæt án þess að loka augunum
algjörlega fyrir staðreyndum. Hins vegar vand-
ast málið mjög þegar hegðan fólks er í samræmi
við það sem dyggðugt þykir í samfélaginu. Það á
einmitt við um Job. Eina leiðin sem vinir Jobs
geta farið er þá að segja að Job sé refsað fyrir
syndir barna sinna eða manneskjunnar yfirleitt,
eða þá fyrir syndir sem Job sjálfur og samtíma-
menn hans skilja ekki að eru syndir. Guð veit
nefnilega best og vegir hans eru órannsakanleg-
ir.
Þegar svo er komið rís upp sú klassíska
spuming að hvaða leyti það sé réttlætanlegt að
refsa fólki sem ekki veit að það hefur syndgað
eða gert af sér neitt. Hér er ekki alltaf auðvelt að
koma auga á skýrar línur. Er réttlætanlegt að
refsa manni fyrir kynferðislega áreitni sem átti
sér stað áður en farið
var að líta á ákveðna
hegðan sem kynferð-
islega áreitni og sem
skaðlega? Spurningin
er ekki bara praktísk,
þ.e. ekki bara hvort
það sé yfirhöfuð
framkvæmanlegt eða
hvort það borgi sig.
Því jafnvel þótt það sé
réttlætanlegt af Guði
eða mönnum að refsa
manneskju fyrir glæp
eða annað skaðlegt
athæfi getur oft verið
betra að gera það
ekki, eða að minnsta
kosti ekki til fulln-
ustu, af praktískum
ástæðum. Nýlegt
dæmi um það gæti
verið njósnir á vegum
Stasi, sem upp kom-
ust eftir að Múrinn
féll. Nei, spumingin
er hvort refsing sé að-
eins réttlætanleg þeg-
ar syndarinn er ábyrg-
ur fyrir syndum
sínum, og ef svo er,
hvað felist í að vera ábyrgur fyrir syndum. Er
t.d. sú krafa gerð að syndarinn skilji að hann
syndgar með athæfi sínu? Vinir Jobs eiga erfitt
verk fyrir höndum að verja þá hugmynd að sá
sem fyrir óláni verður hljóti að eiga það skilið.
Það er erfitt að gera sér í hugarlund hvað heilu
plássin gætu hafa gert af sér til að verðskulda
hamfarir eins og snjóflóð eða eldgos eða þá heilu
og hálfu þjóðimar í Afríku til að verða fyrir
eyðniplágunni, svo að ekki sé minnst á ómálga
börn eða jafnvel ófædd sem ekki hafa haft tæki-
færi til að gera neitt, hvorki gott né slæmt. Vinir
Jobs verða því að segja að jafnvel þótt refsing sé
aðeins réttlætanleg ef syndarinn er ábyrgur sé
ekki sú krafa gerð að syndarinn skilji að hann
syndgi eða að hann sé einn ábyrgur fyiár synd-
unum. Þeir geta t.d. haldið því fram að þær
syndir sem um ræðir séu syndir mannskepnunn-
ar yfirleitt, svo sem erfðasyndin, og að við öll
séum samábyrg.
Job gerir hins vegar mjög nútímalega kröfu til
Guðs síns, nefnilega þá kröfu að leikreglumar
séu leikmönnunum skiljanlegar; það á að vera
manneskjunni mögulegt að breyta rétt, eða að
minnsta kosti eiga syndir hennar að vera af
hennar völdum. An þess er refsing ekki réttlæt-
anleg. Job vill ekki iðrast synda sem hann er sér
ekki þess meðvitandi að hafa framið og áeggjan
vina hans hefur þar engin áhrif. Vinirnir vilja
hins vegar allsherjarskýringu, allsherjartilgang
með refsingu og óláni, jafnvel þótt sú skýring sé
engum skiljanleg nema Guði sjálfum. Fyrir þeim
verður iðranarleysi Jobs að synd í sjálfu sér.
Hér er ekki einungis boðið upp á ólíkar hug-
myndir um samband breytni manneskjunnar og
þess sem yfir hana dynur heldur takast á tvær
gmnnhugmyndir um réttlætingu þess sem yfir
dynur. Hugmynd vinanna, orsakarkenningin,
hefur það í för með sér að refsing er alltaf rétt-
lætanleg.
Hugmynd Jobs er hins vegar að refsing sé að-
eins réttlætanleg þegar reglurnar em skýrar og
skiljanlegar leikmanninum og hann hefur brotið
gegn þeim. Það er líkt og Job sé að krefjast þess
að fá að gera samning við Guð sinn sem báðir em
bundnir af.
Er svo einhver niðurstaða? Ekki ef við eigum
von á því að önnur hugmyndin sé úrskurðuð rétt
og hin röng. Urskurðurinn, sem lesandi Jobs-
bókar fær, meira að segja frá Guði sjálfum, er á
þá leið að báðir aðilar hafi rangt fyrir sér: vinir
Jobs halda í ranga hugmynd, Job gerir ranga
kröfu. Job lærir að manneskjan gerir ekki samn-
ing við Guð sinn, að Guð er handan samning-
anna, hugmyndanna, skýringanna:
Nú sé ég glöggt að þú getur allt, að ekkert er þér
um megn.
Hver er þessi, sem óvita-orðum atar myrkri mín fóstu
ráð? Rætt hef ég um hið ósegjanlega, á eilífan sannleik
hugannlagt
Hlusta þú á mín orð; nú spyr ég þig og þú veist svör.
Eyru mín höfðu heyrt af þér; nú hafa mín augu litið þig.
Því skal ég hógvær þreyja og una þvi, að ég er duft.
(Þýð. Helgi Hálfdanarson)
Höfundurinn stundar nóm í heimspeki í Boston.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000 I 1