Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Qupperneq 14

Hátíð í Laugarnesi 27. júlí 1898 og mannsöfnuður við nýja byggingu Holdsveikraspítalans, sem vígður var þennan dag. Þá hafði vegur verið lagður
þangað af Laugaveginum. Hann var í fyrstu nefndur Spítalavegur, en fékk síðar nafnið Laugarnesvegur.
Fiskreitir settu löngum svip sinn á Kirkjusand í næsta nágrenni Laugarness og má sjá að stór meirihluti þeirra sem unnu á fiskreitunum voru kon-
ur. Laugarnesspítalinn sést lengst til vinstri, en fyrir miðju og fjærst á myndinni er Laugarnesbærinn.
Byggðin í Laugarnesi skömmu eftir 1950. Tunga við Laugaveginn er næst á myndinni. Þarna er
ennþá vegurinn sem upphaflega var lagður út í Laugarnes vegna spítalans.
Og nú fóru nýir og glæstari tímar í hönd hjá
Laugarneskirkjunni þótt sælan yrði skamm-
vinn. 1725 reis af grunni ný og vönduð kirkja.
En nú dró einnig til merkilegra tíðinda í eigna-
málum þvi Laugarnesið sem verið hafði í eigu
sömu ættarinnar öld fram af öld, e.t.v. allt frá
landnámi, komst í annarra eigu. Heldur hefur
nú guðshúsið sett ofan þegar sjálfur biskupinn
Jón Árnason tók það upp í skuld frá Oddi Sig-
urðssyni lögmanni.
Tíminn líður og reynt er að halda í horfinu.
1745 hefur hálfur kirkjugarðurinn verið hlað-
inn upp og 1751 þarf enn að ditta að. Súðin er
orðin lek og predikunarstóllinn frá Brandi er
orðinn ónýtur. Biskupsfrúin, ekkja Jóns Arna-
sonar, er nú orðin eigandi Laugarness og gerir
vel við kirkjuna sína. Hún gefur henni nýtt alt-
arisklæði, nýjan Grallara, tvær altarispípur úr
messing, koparliijur við kórdyr og sitthvað
fleira.
En þegar biskupsfrúarinnar nýtur ekki
lengur við fer að halla á ógæfuhliðina og síðan
verður ekki aftur snúið. 1753 er kirkjan orðin
hriplek og þakið saltbrunnið. 1758 þegar Finn-
ur Skálholtsbiskup kemur í sína fyrstu vísit-
asíu er kirkjan bæði að viðum og byggingu
hrörleg og að falli komin.
Kirkjan átti þó enn sína velgjörðarmenn
sem reyndu að gera veg hennar meiri, en það
voru þeir Eggert Ólafsson og Bjami Pálsson.
Á ferðum sínum um landið munu þeir félagar
hafa dvalið langdvölum í Viðey hjá Skúla fó-
geta. Viðeyjarkirkja var þá nýaflögð og rifin og
fóm þeir félagar því ásamt öðmm Viðeyingum
til kirkju í Laugamesi. Sem þakklætisvott gáfu
þeir kirkjunni altaristöflu eða bænabrík. Á
hana er iethað: Til maklegrar skylduendur-
minningar er þessi tafla gefin heilagri Maríu-
kirkju að Laugamesi af þeim B. og E. 1757.
Þótt tjaslað væri upp á kirkjuna í framhaldi
af þessu, og bætt væri við þröngu kirkjulofti til
að hýsa Viðeyinga var ástandið fremur bágbor-
ið. Og ekki bætti úr skák að þegar Viðeyingar
komu blautir af sjónum lak úr þeim niður á
kirkjugestina undir! Kirkjan var auk þess svo
lítil að hluti sóknarbarnanna varð að standa úti
við messu.
Og enn þrengdist á kirkjubekkjunum þegar
tUskipun kom irá konungi 1765 um að allar
óþarfa kirkjur og bænhús skildu afteknar og
þar með var Engeyjarkirkja lögð niður. Og nú
þótti við hæfi að skipa kirkjunni sérstakan um-
sjónarmann eða kirkjuverjara og var það eins
og áður sagði Oddur Hjaltalín, langalanga-
langalangafi minn á Rauðará.
Gekk svo á ýmsu á næstu ámm. Árferði var
erfitt og ekki bættu Skaftáreldamir 1783 og
Móðuharðindin ástandið. 1784 urðu svo jarð-
skjálftamir miklu sem jöfnuðu nær Skál-
holtsstað við jörðu. Þegar Hannes Finnsson
biskup kaupir Laugarnesið er lítið annað eftir
en rífa kirkjuna.
Hnignun Laugameskirkjunnar svo og ann-
arra kirkna við Sundin blá má auk allrar eymd-
ar og erfiðs árferðis einnig rekja til siðbótar-
innar en í kjölfar hennar hnignaði öllu
kirkjulífi í landinu. Þegar Laugameskirkjan
seig saman undan feysknum fjölum sínum árið
1794 vora horfnar sjö af þeim kirkjum sem röð-
uðu sér með Sundunum fyrir siðaskiptin. Að-
eins vom eftir kirkjumar í Vík, Viðey og Gufu-
nesi.
Ein ástæða þess að Laugameskirkjan var
lögð niður var að sjálfsögðu að á sama tíma var
að rísa af granni ný og vegleg dómkirkja í
hjarta bæjarins. Neskirkju, sem þá var hið
veglegasta guðshús, átti einnig að leggja niður
þegar nýja dómkirkjan reis af granni. En Sel-
timingar vora stoltir af sinni kirkju og neituðu
að hlýða slíkri fyrirskipan. Héldu þeir áfram að
nota sitt guðshús alveg þar til náttúraöflin, nú
eða drottinn sjálfur, tók í taumana, óhress með
að Seltimingar skyldu ekki hlýðnast sínum
andans mönnum. Og í janúar 1799 fauk Nes-
kirkja í hinu fræga Básendaveðri og brotnaði í
spón.
Eftir að kirkjan í Laugamesi var sigin sam-
an í hinsta sinn var sóknin sameinuð Dóm-
kirkjusókninni í Reykjavík. Þar var svo sem
ekki í kot vísað því hið nýja guðshús, sem vígt
var 1796, var veglegt og stórt þar sem það stóð
á gamla Reykjavíkurtúninu, nánar tiltekið á
Austurvellinum.
Þegar hér er komið sögu er Reykjavík
nýbúin að öðlast kaupstaðarréttindi og innan
lóðamarka hins nýja kaupstaðar era 39 hús og
167 íbúar. Laugamesið er enn langt utan bæj-
armarkanna, en bærinn spannar spildu af jörð-
inni Vík, að Grjótabrekku í vestri þar sem nú
er Aðalstræti, að Tjöminni í suðri og Læknum
í austri, auk spildu úr landi Amarhóls. Þar við
bættist Örfirisey, en hana gaf konungurinn
með það í huga að hentugt væri að setja þar
upp vígi höfuðstaðnum til vamar.
Og eins og söfnuðinum var vísað á önnur mið
dreifðust hinar fátæklegu eigur kirkjunnar út
um borg og bý. Kirkjuklukkumar sem hringt
höfðu til tíða og messugjörða öldum saman
vora seldar hæstbjóðanda, og hvar þær svo að
lokum hringdu sig inn í eilífðina veit enginn
lengur.
Altaristaflan, bænabríkin, kostagripurinn
góði frá þeim Eggerti og Bjarna lenti að Stað í
Grindavík. Er hún eini gripurinn sem varðveist
hefur frá Laugarneskirkju hinni fomu og er nú
tryggilega geymd á Þjóðminjasafninu.
En á tímum allsleysis var fleira verðmætt en
kirkjugripimir. Hver fjöl, jafnvel þótt fúin
væri og lasburða var seld hæstbjóðenda á upp-
boði. Þannig keypti Brynjólfur Einarsson lög-
réttumaður af Kjalamesi Laugarneskirkjuna
eins og hún lagði sig á 17 ríkisdali og 56 skild-
inga. Það segir margt um ástand timbursins í
kirkjunni að á sama tíma var timbrið úr Nes-
kirkju selt á 125 ríkisdali.
Svo líður txminn, bærinn vex og dafnar og
kynslóðirnar koma og fara. Laugarnes, þessi
víðlenda jörð, sem öldum saman náði voganna
á milli og teygði sig yfir drjúgan hluta þess
landsvæðis sem Reykjavíkurborg nú stendur
á, verður hluti af bænum. Og íbúamir dreifa
sér upp fyrir Grjótaþorp og austur fyrir Læk.
Hægt og sígandi teygir sig byggðin austar og
austar.
Einn góðan veðurdag er hún komin inn fyrir
Tungu og inn fyrir Fúlalæk, gömlu vestur-
landamæri Laugarnessjarðarinnar. Lítil fjöl-
skylda með húsgagnahlass á bíl tekur stefnuna
til austurs á eina af hinum nýju götum, Hoft-
eig. Aftan á bflnum sitja tvær hlæjandi ung-
lingstelpur og dingla fótunum, en inni í bílnum
situr lítil, stúrin stelpa.
Hún veit lítið um fortíðina og enn minna um
Hallgerður Langbrók bjó um tíma í Laugarnesi
og er talin hafa flust þangað aftur eftir víg
Gunnars á Hiíðarenda. Hún á að hafa dáið þar
og vera grafin þar einnig. Ókunnugt er hver
teiknaði myndina af Hallgerði.
framtíðina. Hún veit ekkert um forfeður sem
forðum sprönguðu um Laugarnesið, hvorki fá-
tæka, einstæða feður eða fornema lögréttu-
menn og bændur sem færðu kirkjunni sinni
predikunarstóla. Hún veit heldur ekki að kirkj-
an sem er að rísa af granni efst á Kirkjubóls-
túninu á eftir að fylgja henni í hálfa öld og von-
andi vel það og taka þátt í sorgum hennar og
gleði. Því þannig er kirkjan órjúfanlegur hluti
af lífi okkar líkt og allra þeirra kynslóða sem
byggt hafa þetta nes, Laugamesið, öld íram af
öld.
Og hér stend ég nú og horfi til baka, horfi á
árin fimmtíu sem þessi kirkja hefur staðið og
árin öll sem aðrar kirkjur í Laugarnesi hafa
staðið uns þær feysknuðu og fúnuðu. Því hér er
vinda- og veðrasamt enda stutt í Flóann og á
því hafa kirkjurnar okkar allar fengið að
kenna. Meira að segja þessi fallega sköpun
Guðjóns Samúelssonar hefur átt fullt í fangi
með að halda höfði.
Við höfum barist við lekann ekki síður en
forfeðumir, og við líkt og þeir troðum upp í
götin og hressum upp á útlitið eftir þörfum. En
hér era stólar fyrir alla, konur jafnt sem karla,
unga sem aldna, í þessu húsi drottins. Og hing-
að leitar söfnuðurinn líkt og forðum. Og um
leið og við á tímamótum horfum til fortíðar og
minnumst látinna Laugarnesinga horfum við
til framtíðar og biðjum þess að Laugarnes-
kirkjan megi um ókomin ár vera bömum sín-
um athvarf jafnt í gleði og sorg líkt og hún hef-
ur verið í að minnsta kosti 800 ár.
Helatu heimildir:
Árni Magnússon og Páll Vídalín Jarðabók.
Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma, 1.-3. bindi, 1984-1986.
Bjarni F. Einarsson, Laugarnes. Greinargerð um
fornleifar á Laugarnesi í Reykjavík, Rvík 1993.
Bogi Benediktsson, Sýslumannaæfir, Rvík 1909-1916.
Einar Bjarnason, Lögréttumannatal, Rvík 1952.
Eiríkur Briem, Árbók hins íslenzka fornleifafélags 1914
Landnám í Reykjavík.
Jón Espólín, Ættartölubækur.
Jón Helgason, Þegar Reykjavík var 14 vetra, Rvík 1916.
Jón Helgason, Árbækur Reykjavíkur 1786-1936.
Jón Helgason, Þeir sem settu svip á bæinn, Rvík 1941.
Klemens Jónsson, Saga Reykjavíkur, Rvík 1929.
Kvenfélag Laugamessóknar 35 ára 1941-1976.
Manntöl 1703,1729,1801,1816 og 1845.
Ministerialbækur Reykjavíkur 1769-1797.
Ólafur Snóksdalín, Ættartölur I-III.
Ólafía Jóhannesdóttir, Rit I-II, Frá myrkri til
ljóss, Rvík. 1957.
Páll Líndal, Reykjavík Sögustaður við Sund, 1.- 4. bindi,
Rvík 1986-1988.
Páll Eggert Ólason, íslenskar æviskrár, Rvík 1948-1976.
Sálnaregistur Reykjavíkur 1784-1804.
Þorgrímur Gestsson, Mannlíf við Sund, Býlið, byggðin
, borgin, Rvík 1998.
Þór Magnússon, Laugarneskirkja hin forna, Afmælisrit
Laugarneskirkju 1949-1989.
Þórir Stephensen, Dómkirkjan í Reykjavík, Rvík 1996.
Höfundurinn er menntaskólakennari.

1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000