Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Síða 16

GOETHE
OG LITIRNIR
■ i • I X • • ■ I r |*X / • X r~ A /
Heimsbyggðin minntist þess á liðnu ári að 250 ár
voru 1 iðin frá fæðingu Johanns Wolfgangs von
Goethe, hins mikla þýska skálds, húmanista og nátt-
úruskoðanda og eins af risum up plýsingarstefnunnar.
Þess var einnig að nokkru minnst hér á landi i, er i færri
vita að skáldjöfurinn sjálfur taldi mesta afrek líl rs síns
vera rannsóknir sínar á litakerfii nu um 40 ára skeið.
BRAGIÁSGEIRSSON var á slóðum Goethe í
Weimar og Frankfurt á haustnóttum og viðaði að sér
heimildum um þennan þátt athafna hans af sjón og
raun eins og áður hefur komið fram. Hermir hér í
tveim greinum eitt og annað af skynrænni og
vitsmunalegri litafræði.
NAUMAST hafa verið
gefnar út fleiri bækur
um nokkurn mann, enn
síður skrifaðar jafn
margar greinar og
doktorsritgerðir, en
þýska skáldjöfurinn
Johann Wolfgang von
Goethe, sem var einn af höfuðpaurum upp-
lýsingastefnunnar og þýska nýkiassismans. A
síðasta ári, þá 250 ár voru liðin frá fæðingu
hans, magnaðist leikurinn sem
aldrei íyrr og frá öllum heims-
homum valförtuðu menn til
Weimar, menningarborgar
Evrópu, en þar var dijúg
áhersla lögð á ljósið sem
streymdi frá borginni og þátt
Goethe í upplýsingunni, og síst
minnkaði aðstreymið eða for-
vitnin fyrir þá skikkan. í
Goethe-húsinu í Frankfurt, fæð-
ingarborg hans, var stór sög-
usýning, og á jarðhæð er heil
bókabúð eins og áður hefur ver-
ið greint frá, þar sem eingöngu
er höndlað með rit eftir jöfurinn,
þó einkum um hann. Aðkoman
er einstaklega notaleg eins og
raunar allt húsið sem hefur ver-
ið endurbyggt í fyrri mynd, en það var að
mestu rústað í síðustu heimstyrjöld. Athyglin
hefur ekki aðeins beinst sérstaklega að pers-
ónu listamannsins, líkt og gerist á slíkum
tímamótum andans stórmenna, heldur hafa
stórmerkilegar rannsóknir hans á litakerfinu
sem spönnuðu heil 40 ár gengið í endumýjun
lífdaga, en þess þáttar þekkja hérlendir
minnst til og þær hafa að auk ekki alltaf verið
mjög hátt skrifaðar af vísum ytra. Ekki frek-
ar en stórmerkar rannsóknir leikmannsins
Sigurðar Kristófers Péturssonar á hrynjandi
íslenzkrar tungu af hérlendum málfræðing-
um. Goethe var tómstundamálari af ástríðu,
og trúr upplagi sínu hafði hann ekki minni
áhuga á eðli fyrirbæranna sem hann málaði,
svo og litanna á milli handa sinna, en að
myndgera þau á sannverðugan hátt. Skyld-
leikinn felst í því, að brjóstvitið og skynrænar
tilfinningar em teknar fram yfir þurrar vís-
indalegar greiningar, en augu manna hafa í
stórauknum mæli beinst að þessum uppmna-
legu eðlisþáttum á tímum hátækni og ör-
gjörva. í báðum tilvikum má að vísu færa að
því gild rök, að sitthvað standist ekki í niður-
stöðum beggja, en það rýrir í litlu vægi
þeirra. Tel ég mikilvægt að beina sjónum að
undram litafræðinnar í ljósi þess að málverk-
ið hefur enn einu sinni gengið í endumýjun
lífdaga sem fáa dreymdi um fyrir nokkmm
áratugum, hvað þá nýliðnum ámm, en í meira
- en hundrað ár hafa menn hvað eftir annað
álitið sig komna að endimörkum þess. Trúa
mín er sú að margur rithöfundurinn hafi
gengið í smiðju Sigurðar Kristófers, þótt mér
sé það minna kunnugt, veit hins vegar upp á
mína tíu fingur, að ýmsir heimsþekktir mál-
arar hafa leitað til litakerfis og þó einkum
hugmynda Goethe um eðli litanna og meðal
fjölmargra má nefna William Turner, Eugene
Delacroix, Vincent van Gogh og Auguste
Herbin, en hinn síðasttaldi lét hafa þetta eftir
sér: „Ef liturinn verður til fyrir orku ljóssins,
em allir litir meira og minna myrkur (stig-
magnandi skuggar/dimma) og hvítt upphaf
myrkursins."
Litakerfið var sem fleiri sjónræn fyrirbæri
ofarlega á baugi á tímabili upplýsingarinnar,
þannig kom litafræði Goethe
fyrst út í bókarformi 1810. Mál-
arinn Philipp Otto Runge fylgdi
á eftir með litakúlu sína og birti
árangurinn 1810, og telst það í
fyrsta skipti sem litnum er lýst í
rúmtaki, loks kom ritið „Sjónin
og liturinn" eftir Arthur Schop-
enhauer út 1816, en báðir vom
samlandar hans. Taldist allt sem
að auganu snýr og sjónmenntir
nefnast jafn mikilvægt öðram
vísindum og hafði svo verið frá
því að listhugtakið var formað á
tímabili endurreisnar.
Ekki er það ætlun mín að
koma hér með nákvæma og
þurra útlistun á litakerfinu,
heldur einungis veita þeim sem
les dálitla innsýn í heim litakerfisins og lög-
mál lita, einkum á þeim tímum er vísir vom
að skilgreina fyrirbærið. Til þess þykir mér
rétt að koma með eilítið forspjall um ýmis
veigamikil undirstöðuatriði til nánari skiln-
ings, einkum vegna þess að litafræði og raun-
ar sjónmenntir almennt hafa mætt illskiljan-
legum afgangi í íslenzku menntakerfi. Emm
við nú að súpa seyðið af því, sem víða sér
merki, listaskólar hafa jafnvel ekki gefið ýms-
um veigamiklum gmnnþáttum sjónmennta
nærri nógan gaum og aðrir skólar mun minni.
Fyrir meinlegt þekkingarleysi klipptu Islend-
ingar á þennan geira við lýðveldistökuna, eins
og margt annað sem telst hverri metnaðar-
fullri þjóð lífsnauðsyn og höfum við ekki tekið
hann upp af röggsamlegu sjálfdæmi enn þann
dag í dag.
Fyrir framan mig hef ég tvö gagnmerk rit
sem út komu í Danmörku á sl. ári og em
hvort á sinn hátt afar upplýsandi, öðm þeirra
fylgir myndband, sem á að skilgreina hvernig
Goethe upplifði og horfði á litina í náttúmnni,
en náttúrurannsóknir vom alla tíð líf hans og
yndi. Hins vegar hefur, að ég best veit, ekki
birst lína um þessa hlið athafna hans á landi
hér, nema það litla sem hefur skarað greinar
mínar. Var það mér sem ögmn um að koma
ýmsum staðreyndum á framfæri, og leitast
um leið við að vekja forvitni á þessum mikil-
vægu en vanræktu fyrirbæmm. Hef ég nokk-
uð lengi verið meðvitaður um þátt skáldsins í
litafræðinni meður því að ég hóf sennilega
fyrstur að kenna litafræði kerfisbundið í
nýstofnuðum fbrnámsdeildum MHI, þótt auð-
vitað hafi nemendur í mismiklum mæli verið
upplýstir um ýmis gmnnlögmál lita allt frá
Goethe
>16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 11. MARS 2000
Phillipp Otto Runge: Nokkrar tilraunir til rúmskynjunar með stigmagnandi tóngæðum iita.
Turner lét ekki sitt eftir liggja í litarannsóknum og árið 1825 gerði hann þennan litabaug nr. 2,
sem ætti að opna einhverjum innsýn í litaskyn hans.
Vinátta skáldbræðranna Goethes og hins tíu
árum yngri Schillers er víðfræg, en færri vita
að samræðan náði einnig til litafræðlnnar. Árið
1799 mótuðu þeir þannig litahring sem þeir
nefndu Skapsmunarós.
stofnun skólans. Gerði ég mér fljótlega grein
fyrir umfangi og mikilvægi litafræði til sjálf-
stæðra rannsókna og lifana og að hér væri á
ferðinni mjög vanrækt námsfag, ég vildi stór-
auka kennsluna er fram liðu stundir og loks
tengja hana svipuðu ferli og gerðist í listið-
naðarskólanum í Bergen, sem ég heimsótti
1978. Þar uppgötvaði ég að menn stóðu mjög
framarlega og vom jafnframt í sambandi við
gróna Iitafræðistofnun í Stokkhólmi, sem
deildarstjórinn benti mér sérstaklega á. Þess
í stað var kennsla í litafræði og mörgum fleiri
undirstöðuatriðum skorin niður eftir að ég
hvarf úr fornámsdeildum og gerðist deildar-
stjóri í málun. í framhaldsdeildum var nefni-
lega gert ráð fyrir að nemendur hefðu lært
þetta og því ekki á annaskrá. Þetta skeði á
þeim tíma er menntamálaráðuneytið fór að
krukka í námskrá skólans og aðlaga hana
miðstýrðum eininga- og áfangaskorum, hlið-
stætt námi í fjölbrautaskólum.
Hér má koma fram, að upplag og skynræn
lifun Islendinga telst í besta lagi þegar litir
em annas vegar, og mun engan veginn síðri
eðlislægri náttúm fyrir bókmáli. Til að nálg-
ast ritað mál þurfa menn samt að læra að