Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2000, Blaðsíða 4

BYGGÐ OG NÁTTÚRA í HRAUNUM 3
í Þýzkubúó stendur af sér gengið steinhús. Staðurinn er kenndur við Þjóðverja sem verzluðu þarna um 1400.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
NÚTÍMINN
FÓR HJÁ GARÐI
EFTIR
GÍSLA SIGURÐSSON
Þorbjarnarstaðir voru í hrauninu, skammt sunnan við Keflavíkurveginn. Tóftir bæjarins, sem fór
í eyði um 1930, benda til þess að þar hafi alla tíð verið torfbær.
NÚTÍMINN fór að mestu
leyti hjá garði í Hraun-
unum, en hann sést til-
sýndar þaðan. Álverið
gnæfir yfir í næsta ná-
grenni og skammt fyrir
sunnan, á Keflavíkur-
veginum, æðir umferðin
viðstöðulaust fram og til baka. Ef til vill er það
þversagnarkennt, en nú er hægt að njóta þessa
umhverfis einmitt vegna þess að nútímanum
þóknaðist að koma ekki við í þessari horfnu
byggð. Annars væri búið að setja jarðýtur á
alla þessa grjótgarða sem falla svo vel að land-
inu; það væri búið að moka hólunum ofaní laut-
irnar, mylja hraunið til að ýta upp vegum og
síðan væru athafnaskáldin búin að byggja eitt-
hvað flott úr steinsteypu.
En fyrir einhverja guðslukku fóru framfar-
imar þarna hjá garði. Og Hraunamennimir
höfðu ekki bolmagn til þess að bylta umhverf-
inu. Pað mesta sem vélaöldin hefur skilið eftir
sig eru nokkur bílhræ.
Þorbjarnarstaðir
Svo að segja beint suður af Straumsvík,
snertuspöl handan við Keflavíkurveginn, era
rústir bæjarins á Þorbjamarstöðum. Ekki ber
mikið á þeim; grasbeðjan miskunnar sig yfir
þessi fátæklegu mannanna verk. Um búskap
og mannlíf á Þorbjamarstöðum er næsta lítið
að finna í rituðum heimildum, en búsetu þar
lauk eftir 1930. Svo er að sjá af tóftunum að
þarna hafi alla tíð verið torfbær. í kring er
talsvert graslendi sem verið hefur tún. Hlaðnir
túngarðar standa enn uppi, svo og Þorbjarnar-
staðarétt. Einn af mörgum fallegum blettum í
landi Þorbjarnarstaða, sem nú er í eigu Hafn-
arfjarðar, er við tjarnirnar sem verða inn af
Straumsvík. Þar era silfurtærar upppsprettur
undan hrauninu, vatnsból sem ekki hefur
bragðist.
Þýzkubúð - þar sem
þýzkir höndluðu
Steinsteypuöldin náði ekki til Hraunabæj-
anna svo teljandi væri; þó á að heita svo að
standi uppi íbúðarhúsið Þýzkubúð. Hvort þessi
hjáleiga frá Straumi hefur einhverntíma verið
nefnd Þýzkabúð er ekki vitað. En samkvæmt
talshætti í Hraununum heitir húsið Þýzkubúð
og er nafnið rakið til þess að Straumsvík var
verzlunarstaður frá árinu 1400 og fram yfir
1600, en þá vöndu þýzkir og enskir kaupmenn
komur sínar til landsins. Þá vora verzlunar-
búðir þýzkra höndlara settar upp við varir út
með Straumsvíkinni og þótt aldir hafi liðið eru
nöfnin enn við lýði: Þýzkubúð og Þýzkubúðar-
varir syðri og nyrðri.
Nú stendur íbúðarhúsið í Þýzkubúð eitt til
minningar um verzlunarstaðinn og hjáleiguna
sem síðan reis þar. Húsið er af sér gengið, opið
fyrir veðrum og vindi, hryggðarmynd. Samt
var þetta steinsteypt hús, en hvenær það reis
virðist enginn vita með vissu; það var snemma
á öldinni. Síðar var byggt við það einhverskon-
ar bíslag sem hangir uppi. A bamsaldri átti
Eiríkur Smith listmálari heima um tíma í
Þýzkubúð.
Jónsbúð
Lítið eitt utar með víkinni og örskammt frá
sjávarkambinum og Jónsbúðartjörn var
þurrabúðin eða hjáleigan Jónsbúð á örlitlum
túnbletti. Grjótgarður í kring, hraunhólar og
grasigrónir þollar. Jónsbúðarvör er beint nið-
ur af bænum og skaga Skötuklettar út í
Straumsvíkina sunnan við vörina. Tvær sam-
liggjandi tóftir sýna hvernig bærinn hefur ver-
ið, en Umhverfis- og útivistarfélag Hafnar-
fjarðar lét kanna Jónsbúð með prafu-
holugreftri og Fornleifafræðistofan hefur
staðið að samantekt þar sem sjá má niður-
stöður Bjarna F. Einarssonar fornleifafræð-
ings. Líklega var ekki eftir neinu stórkostlegu
að slægjast, enda fátt markvert sem kom í Ijós.
Þó voru rústir bæjarins nær óspilltar; ekkert
jarðrask hafði átt sér stað þar. Ástæða er til
þess að vekja athygli á þessum stað vegna þess
að að minjar af þessu tagi eru hvergi sýnilegar
lengur á höfuðborgarsvæðinu.
Staðurinn geymir allar þær minjar sem við
má búast að sjáist eftir þurrabúð eða hjáleigu;
þar á meðal bæjarhús, túngarð, skepnuhús,
vör, vörslugarð, hjall, sólþurrkunarreit og
vatnsból.
Tvær prafuholur sem grafnar vora í gólf
bæjarhúsanna leiddu í ljós brennd og óbrennd
bein fiska, fugla og spendýra. Kindakjöt, fisk-
ur og fugl hefur verið á borðum í Jónsbúð og
svartfugl gæti hafa verið veiddur til matar.
Þrátt fyrir túna- og slægjuleysi hefur einhvern
veginn verið aflað heyja handa einni kú.
Onnur tóftin leiðir í ljós að þar hefur verið
heilþil og bæjardyr, en jafnframt fjós, og sást
það á flórnum. Ur fjósinu hefur síðan verið
gengið lítið eitt upp í baðstofuna, enda var sú
skipan vel þekkt og hugsuð til að nýta hitann
frá blessaðri skepnunni.
Á baðstofunni hefur verið hálfþil og gluggi.
Það er þurrabúðargerð hin yngri, sem svo er
nefnd, en eldri gerðin var alveg án þilja, glugga
og bursta; þesskonar bæir urðu nánast eins og
hverjir aðrir grasi grónir hólar í landslaginu.
Ekki er vitað um upphaf Jónsbúðar en búið
var þar á 19. öldinni og eitthvað fram á þá 20.
Tvö steinhlaðin mannvirki vekja athygli
þegar ekið er eftir vegarspottanum vestur frá
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. MARS 2000