Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2000, Blaðsíða 19

OUOS MORK
„Þetta eru vitaskuld eðlileg viðbrögð fræðimanna sem
líta það með hryllingi hvernig „utanaðkomandi" ein-
staklingar beita í auknum mæli „ólögmætum" grein-
ingarleiðum innan fræðasviðs sem þeir hafa ekki
hlotið akademíska menntun í," segir Guðni Elísson
bókmenntafræðingur um breytt landslag í hugvísind-
um. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við hann um kvik-
myndafræði, menningarpólitík og fræðapólitík.
Guðni Elísson
Morgunblaðið/Goili
RÁTT fyrir að sækja kvikmynda-
hús mest allra þjóða heims þá
hafa íslendingar ekki hugsað eða
skrifað mikið um þetta listform.
Hér er ekki til rituð kvikmynda-
saga, hvorki innlend né erlend,
og engin kvikmyndafræði og
engin kennslubók um kvikmynd-
ir. Þetta virðist skjóta skökku við og bendir til
þess að íslendingar hafi verið óvirkir viðtakend-
ur kvikmynda. Ef til vill er þessi skortur á
fræðilegri umfjöllun um kvikmyndir skýringin á
því að íslensk kvikmyndahús sýna nánast ekk-
ert nema Hollywoodframleiðslu sem er ekki
alltaf upp á marga fiska; ef til vill eru íslending-
ar ólæsir á þetta listform.
Um síðustu jól kom út gríðarmikið rit sem
mun bæta nokkuð úr brýnni þörf fyrir fræðilega
umræðu um kvikmyndir. Bókin heitii- Heimur
kvikmyndanna og samanstendur af níutíu
greinum eftir 73 höfunda af ýmsum fræðasvið-
um. Þrátt fyrir mikið umfang, en ritið spannar
meira en þúsund blaðsíður, segir ritstjóri þess,
Guðni Elísson, í inngangi að því sé ætlað að
skapa eyður í umræðu Islendinga um kvik-
myndir, eyður sem aðrir muni vonandi fylla upp
í með sértækari ritum um íslenska og erlenda
kvikmyndagerð.
Með þessari bók hefur ísinn verið brotinn og
gera má ráð fyrfr að með henni myndist hefð í
íslenskum kvikmyndafi’æðum. Ástæða er til
þess að skoða upp úr hvaða jarðvegi slík hefð
sprettur.
Vígi hefðbundinna
kvikmyndafræða löngu fallin
Megineinkennið á Heimi kvikmyndanna er
hversu sundurleitur hópur höfunda skrifar í
bókina; þarna eru bókmenntafræðingar, sagn-
fræðingar, menningarfræðingar, fjölmiðla-
fræðingar, heimspekingar, guðfræðingar, fé-
lagsfræðingar, myndlistarmenn, blaðamenn,
kvikmyndagerðarmenn og kvikmyndafræðing-
ar svo eitthvað sé nefnt. Sjálfur er Guðni klass-
ískt menntaður bókmenntafræðingur sem
skrifaði doktorsritgerð um Byron. Fyrir
tuttugu árum síðan hefði þetta ekki verið kölluð
þverfagleg nálgun eins og nú heldur ófagleg
nálgun, í lok áttunda áratugarins hefðu menn
frekai' fundið þrjá, fjóra kvikmyndafræðinga og
hugsanlega einn kvikmyndasagnfræðing til
þess að skrifa þessa bók. Eða hvað? Hefur ekki
orðið einhver grundvallarbreyting í fræðunum
undanfarna áratugi? Fann Guðni einhvern tím-
ann fyrir efasemdum um að hann væri að fara
réttu leiðina í ritstýringu þessarar bókar?
„Ýmsir voru „hundkrítískir á þennan elefant-
ismus“ svo ég leyfi mér að vitna í orð eins koll-
ega míns,“ segir Guðni. „Eg var aftur á móti
alltaf viss um að þetta væri eina leiðin til að
festa kvikmyndafræðina í sessi héma heima og
kom þar margt til. Mér fannst skipta miklu máli
að saga íslenskra kvikmyndafræða hæfist ekki í
einhveijum „skóla“ sérvaldra fræðimanna sem
hún dragi síðan dám af næstu árin og eina leiðin
til að koma í veg fyrir slíkt var að tryggja að sem
flestir kæmu að mótun hennar þegar í upphafi.
Nú er kannski von til að því starfi sem var hafið
með ritun og útgáfu bókarinnar verði haldið
áfram af einhverjum af hinum íjölmörgu höf-
undum hennar og að íslensk kvikmyndafræði
þróist fyrr í ólíkar áttir en hún hefði annars
gert.
Þannig má halda því fram að hinn sundurleiti
hópur höfunda sem leggur sitt að mörkum í
Heimi kvikmyndanna leysi um leið upp þau
mörk sem mótað hefðu hefðbundnari kvik-
myndafræði. Það gerir bókina þó ekki að óeðli-
legri kvikmyndafræði vegna þess að vígi hefð-
bundinna kvikmyndafræða eru löngu fallin og
þar er í sjálfu sér allt leyfilegt núna. Bókin er
þannig í raun ekki svo óvenjuleg því að flestar
þær nálgunarleiðir sem þar finnast eiga sér ein-
hvers konar hliðstæður í erlendum kvikmynda-
fræðum. Vígin voru þegar fallin. Síðast en ekki
síst má nefna að það voru hreinlega ekki til nógu
margir íslenskir kvikmyndafræðingar til að
gera svona bók. Þannig er það með flest héma
heima að menn eru að vasast í hlutum sem þeir
hafa aldrei beinlínis lært eða fengið hefðbundna
skólun í. Eg er með kandídatspróf í íslenskum
bókmenntum og skrifaði doktorsritgerð um
enskt ljóðskáld frá rómantíska skeiðinu. Af
þeim tuttugu námskeiðum sem ég hef kennt á
háskólastigi heyrðu aðeins þrjú beinlínis undir
sérsvið mitt. Kannski má segja að mannfæðin á
íslandi setji svipmót sitt á fræðin og fræði-
mennina og geri okkur þverfagleg hvað sem líð-
ur öllum tískusveiílum í fræðaheiminum.“
Hefurðu einhverja haldbæra skýringu á því
hvers vegna íslendingar hafa ekki fjaUað um
kvikmyndir á fræðilegan hátt hingað til? Hefur
þessu listformi ekki verið tekið alvarlega hér?
Hollywoodframleiðslan hefur auðvitað tröllriðið
íslenskum kvikmyndahúsum íáratugi og okkur
hættir til að h'ta eingöngu á hana sem afþrey-
ingu ogléttmeti. Menningarfræðin hefur breytt
því viðhorfi að nokkru leyti, hún Utur á Holly-
woodmyndir sem verðugt rannsóknarefni. Aug-
ljóst er að margir höfundar Heims kvikmynd-
anna eru undir miklum áhrifum frá þessari
fræðigrein.
„Helsta ástæðan fyrir framtaksleysi okkar er
eflaust sú að kvikmyndin tilheyrði að mjög tak-
mörkuðu leyti íslenskum kúltúr. Hann hefur
löngum verið bundinn óþarflega mikið við bók-
menntirnar og þá kannski á kostnað annarra
menningarforma svo sem tónlistar, myndlistar
og kvikmynda. Og þá á ég ekki við að kvikmynd-
in hafi beinlínis verið útilokuð, heldur fremur að
mönnum hafi hreinlega ekki komið til hugar að
fjalla um hana á fræðilegum forsendum sem
marktækt listform. Kvikmyndir tilheyrðu ein-
faldlega ekki heimi alvarlegrar listar og háleitr-
ar hugsunar og það þrátt fyrir að menn hafi hér
heima verið að framleiða og horfa á kvikmyndir
í hartnær eina öld.
Þetta einkennilega misræmi hefur átt sinn
þátt í hversu tregir íslenskir fræðimenn voru að
takast á við þetta merka menningarform. Og ég
er ekki bara að tala um Hollywoodframleiðsl-
una. Ekki má gleyma því að hér hefur líka nær
ekkert verið fjallað um „listrænni" myndir.
Annað hugsanlegt svar við því hversu seint er
farið að skrifa fræðilega um kvikmyndir er að
kvikmyndagerð er ung listgrein á Islandi og í
raun óhugsandi að kvikmyndafræði nái að dafna
í þjóðfélagi þar sem ekki hefur skapast listræn
hefð. Fræðin ná ekki að skjóta rótum ef list-
sköpunina er ekki að finna.
Svo er einnig það, eins og þú bendir á, að með
breyttum fræðilegum áherslum síðustu tveggja
áratuga hafa menn í auknum mæli farið að
varpa fram spurningum um mikilvægi afþrey-
ingarmenningar og um leið litið til Hollywood-
mynda. Þetta tengist gagnrýninni á fagurfræði
sem sprottið hefur upp á síðustu árum, aðgrein-
ingu listar og afþreyingar, dýptar og yfirborðs-
mennsku, o.sirv. Ýmsir eru ósáttir við þessa
menningarsýn og telja fræðin hafa sett niður
með þessum nýju viðfangsefnum. Þannig er
spurt hvernig sé hægt að gera Ingmar Berg-
man og Arnold Schwarzenegger jafnhátt undfr
höfði. Og þá að sama skapi hvernig sé hægt að
taka Sjöunda innsiglið jafnalvarlega og til dæm-
is Total Recall eða Eraser. Þannig var gjarnan
litið svo á að hlutverk fræðanna væri að greina
kjamann frá hisminu og vekja almenning til
skilnings um hið fagra og sanna í listinni."
Ertu að segja að allt sé orðið að hinu sama í
listinni, að það sé ekki gerður neinn greinar-
munur á hinu fagra og hinu ijóta, hárri Ust og
lágri? Kann fólk ekki að gera þennan greinar-
mun lengur eða er hann ekki nauðsynlegur?
„Eg sé reyndar ekkert því til fyrirstöðu að
menn haldi uppi gamaldags menningarpólitík,
en kostirnir við nýju greiningarleiðimar eru að
þær hafa víkkað vettvang fræðanna. Þannig er
hægt að fjalla alvarlega um „léttvægari“ list-
form, til að mynda kvikmyndir Schwarzen-
eggers og skoða þær með hliðsjón af stjömu-
stöðu leikarans, þróun hasarmynda síðustu
áratugi, þeim kynímyndum sem birtast í kvik-
myndum Amolds allt frá Conan til Junior eða
greina kvikmyndir hans með hliðsjón af frá-
sagnarfræði eins og Heiða Jóhannsdóttir gerir í
bókinni.
Kannski má segja að áherslan í fræðunum
hafi færst frá hinu listræna að hinu menningar-
lega. í stað þess að varpa einvörðungu fram fag-
urfræðilegum spumingum skoða bókmennta-
og kvikmyndafræðingar samtímans gjaman
þau samfélagslegu öfl sem móta hugmynda-
heim kvikmyndanna. Ég er t.d. ekki viss um að
Torfi H. Tulinius telji kvikmyndina Jurassic
Park listaverk í hefðbundnum skilningi orðsins.
En grein hans um myndina sýnir svo að enginn
vafi leikur á að myndin er ekki aðeins sú ein-
falda og innantóma afþreying sem margir
myndu í fljótu bragði halda. Á svipuðum slóðum
eru margir aðrir höfundar bókarinnar. Annars
er erfitt að draga fram sterkar linur í bókinni
því að höfundarnir em mjög ólíkir og áherslum-
armargar."
„Ólögmætar" greiningarleiðir
Fagleg umræða meðal hugvísindamanna
þessa dagana virðist að miklu leyti snúast um
riðlun ýmissa markalína, til dæmis milU ólíkra
fræðigreina og hins háa og lága. Þessi óljósu
mörk milli greina virdast augljós þegar maður
skoðar Heim kvikmyndanna.
„Það er rétt þjá þér að mörkin em óljós og
eins og þú bentir á áðan hefði bók eins og Heim-
urinn verið óhugsanleg fyrir ekki meira en
tveimur, þremur áratugum. Kemur þar margt
til en það helst að þá vom þær markalínur sem
skilja í sundur hin ýmsu svið hugvísinda skýrari
en þær em nú og menn drógu síður í efa skipt-
inguna milli ólíkra fræðigreina sem þótti næst-
um sjúlfgefin. Menn lærðu til að mynda sagn-
fræði eða íslensku í Háskólanum, tileinkuðu sér
þá aðferðafræði sem þar var kennd og beittu
henni síðan nær eingöngu innan síns fræða-
sviðs.
Það er þannig hætt við því að það hefði þótt
ófagleg nálgun, eins og þú bentir á, að beita
brögðum bókmenntarýninnar innan sagnfræð-
innar. Menn hefðu að minnsta kosti haft ýmis-
legt út á slíkai' fræðilegar nálgunarleiðir að
setja. Nú er aftur á móti svo komið að hefðbund-
in sagnfræði á í vök að veijast fyrir ásókn fræði-
manna úr öðmm fræðasviðum svo sem bók-
mennta- og félagsvísindum og segja sumir
sagnfræðingar að þetta eigi eftir að gera út af
við greinina sem slíka ef ekki verði snúið vörn í
sókn.
Þetta em vitaskuld eðlileg viðbrögð fræði- ý.
manna sem líta það með hryllingi hvemig „ut-
anaðkomandi" einstaklingar beita í auknum
mæli „ólögmætum" greiningarleiðum innan
fræðasviðs sem þeir hafa ekki hlotið akadem-
íska menntun í. En það er ákveðinn fræðilegur
tilgangur sem býr að baki þeirri tegund „ófag-
legrar" nálgunar sem hér um ræðir. Hver
fræðigrein innan hugvísindanna hefur sett sér
ákveðnar fræðilegar leikreglur sem síðan móta
þær greiningarleiðir sem em leyfilegar. Með
því að beita aðferðafræði sem er mótuð af allt
öðmm forsendum er sá sannleikur sem fræði-
greinin leitast við að sýna dreginn í efa. Gagn-
rýnin á akademíska sérhæfingu var ein af frum-
forsendum menningarfræðinnar á upphafs-
dögum hennar og eflaust hefur afbyggingin átt
sinn þátt í að móta þær skoðanir. Að þessu leyti
má kalla Heim kvikmyndanna menningarfræði-
lega bók þótt ég myndi fara varlega í því að not- *
ast við þá skilgreiningu."
Umræðan um póstmódernismann
snýst um völd
Nú eru menn ekki á eitt sáttir um þessi þver-
faglegu fræði, sem oft eru kennd við póstmód-
ernisma, og sumir tala um að fræðigreinar þurfí
að öðlast frelsi á ný, verða lausar undan ásókn
manna af öðrum sviðum. Að hve miklu leyti
snúast þessar deilur hreinlega um völd? Efþau
snerust ekki um völd væri þá ekki hægt að
sætta þessar fylkingar án mikilla vandkvæða?
Og ef ég má enn bæta við: Að hve miklu leyti er <:
þessi andstæða hefðar og póstmódemisma
raunveruleg? Eru menn að gifra um geitarull-
ina? Hvað þykir sjálfum þér vera mikilvægast í
þeim umræðum sem farið hafa fram um póst-
módernismann ?
„Ég held að öll sú umræða sem sprottið hefur
um póstmódemismann á íslandi síðustu árin
snúist vissulega um völd. En kannski ekki að því
leyti að einhverjar klíkur séu að takast á um
hver megi stjóma menningarumræðunni í land-
inu. Þegar Kristján Kristjánsson heimspeking-
ur skrifaði greinaflokk sinn um póstmódem-
isma í Lesbókina fyrir tveimur ámm snerist
hann að nokkm leyti um fflabeinstum nútíma-
menntamanna (póstmódemista geri ég ráð fyr-
ir) og mikilvægi þess að bijóta sér leið út í sam- .
félagið og gerast upplýsingarmaður upp á
gamla móðinn. Af orðum hans mátti ætla að
menntamenn hefðu afsalað sér ítökum sínum í
þjóðlífinu og lagt þau í hendur „kjaftastéttanna"
svokölluðu.
Ég hefði sjálfur viljað sjá þá umræðu sem
spratt í kjölfar greinanna snúast meira um
hvemig ætti að skilgreina þetta hlutverk
menntamannsins. Zygmunt Bauman hefur rætt
um dvínandi forræði menntamanna í vestræn-
um samfélögum og ég held að við getum verið
sammála Kristjáni í því að upplýsingartímabilið
hafi verið gullöld þeirra. Fyrst glatai' hann
löggjafarlegu forræði sínu á nítjándu öld og svo
því menningarlega á þessari, því nú þarf hann
líka að keppa við markaðinn í formi útgefenda,
dagblaða, timarita, listhúsa, hljómplötufyrir-
tækja og sjón- og útvarpsstöðva svo nokkur
dæmi séu tekin. Menntamaðurinn er nú hvorki
ráðandi fulltrúi löggjafarvaldsins né mótandi
túlkandi menningarinnar. Bauman segir þetta '
hafa leitt til þess að menntamenn finni leiðir til
að gagnrýna það forræði sem nú er komið í ann-
arra hendur og reyni jafnframt að sýna fram á
að markaðurinn sé óhæfur til að gegna menn-
ingarlegu hlutverki sínu. Að þessu leyti eru
Kristján Kristjánsson og ýmsir af þeim póst-
módernistum sem hann gagnrýnir nokkuð
samstiga.
Ýmsir af frumkvöðlum menningarfræðinnar
hafa viljað færa umræðuna inn í pólitískt sam-
hengi á nýjan leik. Raymond Williams telur síð-
kapítalískt hagkerfi hafa stigið skrefið til fulls
með því að gera „akademíuna" neikvæða í aug-
um almennings. Þessi áhersla tryggi forræði
markaðskerfisins í mótun samfélagslegra gilda *
og í menningarumræðunni allri. Hvað sem öll-
um marxískum samsæriskenningum líður held
ég að menningarumræðan á íslandi megi gjam-
an verða pólitískari en hún hefur nú verið um
langa hríð.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. MARS 2000 1 9